1.    Kuptimi i automatizimit

Sistemi, në kuptimin e përgjithshëm paraqet tërësinë e ndarë funksionale të pëbërë nga bashkësia e objekteve, vetitë (parametrat) e caktuara të tij dhe bashkësitë e raporteve të cilat lidhin këto objekte dhe vetitë e tyre. Ato janë p.sh. Sistemi diellor, sistemi nervor, sistemi informativ, sistemi shoqëror, sistemi elektroenergjetik, etj.

Sistemi i prodhimit, paraqet sistemin qëllimin i të cili është prodhimi i substancës në formë të caktuar, energjisë ose sendeve.

Në raportin reciprok me rrethinën, sistemi ka madhësitë hyrëse me të cilat rrehtina ndikon në atë, dhe madhësitë dalëse me të cilat sistemi ndikon në rrehtinë.

 

 

madhësitë hyrëse

sistemi

madhësitë dalëse

 

 

Fig.1. Madhësitë hyrëse dhe dalëse të sistemit

 

Procesi, më thjeshtë mund të definohet si rrjedhë, rrugë dhe mënyrë me të cilën ndërron substanca, energjia ose informacioni.

Procesi në të cilin substanca dhe energjia e ndonjë forme fillestare shëndrrohet në gjysëmprodhime ose prodhime quhet procesi i prodhimit.

Procesi i prodhimit më herët është bërë kryesisht nga puna e muskujve të njeriut, në rastin më të mirë me ndihmën e punës së shtazëve, pra punë të pamekanizuara. Ky proces i prodhimit ka produktivitet të ulët, ndërsa vet prodhimet nuk janë të kualitetit të njejtë.

Në shkallën tjetër të zhvillimit puna e njeritu është plotësuar me punën e makinave dhe paisjeve, por njeriu ende kryente shumë operacione të punës.

Çdo proces të prodhimit e përbëjnë dy pjesë kryesore: sistemi  prodhues, i cili e përpunon substancën dhe e transformon në energji, dhe sistemi për udhëheqje të procesit, i cili përcjellë rrjedhën e përpunimit dhe e drejton sipas ligjëve të caktuara dhe nevojave.

Operacionet informative, janë aktivitete me të cilat sigurohet udhëheqëja e procesit e cila mund të ndalohet në këto faza:

-          Analiza e gjendjes reale dhe të dëshiruar të sistemit e cila përfshinë përmbledhjen dhe përpunimin e informacioneve për sistemin,

-          Vendosmëria për sjelljen e aksioneve në gjendje të dëshiruar,

-          Kontrollimi i aktiviteteve përcjellëse

Në prodhimtarinë bashkohore shumica e proceseve plotësisht janë të mekanizuar, që d.m.th. se puna e njeriut është zëvendësuar me punën e makinës. Mekanizmat dhe makinat realizojnë gjitha punët dinamike (lëvizëse) dhe operacionet, ndërsa njeriu kontrollon punën e tyre dhe dirigjon operacionet.

Nëse makina, ndonjë paisje ose procesi prodhues në tërësi nuk kërkojnë kurfarë pjesmarrje të njeriut, për ato thuhet se janë të automatizuara. Ky sistem automatik nënkupton mekanizimin e secilit ose të gjithë procesit, andaj automatizimi në tërësi përfshinë edhe mekanizimin.

Mekanizimi paraqet procesin e zëvendësimit të punës dhe lëvizjeve të njeriut me punën e makinës dhe lëvizjeve mekanike.

Automatizimi paraqet futjen në sistemin prodhues të asi makinave dhe paisjeve automatike të cilat mundësojnë që i tërë procesi prodhues të realizohet pa pjesëmarrjen e njeriut.

 

2.    Rëndësia e automatizimit për rritjen e produktivitetit të  punës dhe standardit jetësor të njerzëve

Njëra nga karakteristikat themelore të procesit të prodhimit bashkohor është shkalla e lartë e automatizimit. Në vendet e punës në prodhimatri, tregëti, komunikacion, administratë etj. gjithënjë e më tepër ka makina, ndërsa gjithënjë e më pak fuqi punëtore. Një gjendje e tillë është si pasojë e vetëdijes njerëzore që sa më tepër të shfrytëzoj punën e makinave, që është e natyrshme sepse njeriu është para se gjithash krijuesi i tyre dhe në çdo punë në të cilën lajmërohet rrallë diçka e re është e mundimshme dhe monotone. Përveç kësaj ka edhe arsye tjera të rëndësishme të cilat e nxisin automatizimin. Nevoja për rritjen e shpejtësisë gjithënji më të madhe për të kryer operacionet punuese, kualitetin e tyre, siguria, nevoja për kryerje të punëve në kushte të vështira dhe të rrezikshme për shëndetin dhe jetën e njeriut, etj. gjitha këto janë arsyet për zhvillimin e hovshëm të makinave automatike dhe aplikim masiv të tyre.

Kontributi më i rëndësishëm i automatizimit është humanizimi i punës në prodhimtari. Njeriu lirohet prej punës së rëndë fizike, por edhe psiqike, përmisohen kushtet tekniko-higjienike të punës dhe shkurtohet orari i punës.

Dukria e automatizimit sjellë ndryshime të mësha në aspektin e kualitetit të punës njerëzore. Në procesin e prodhimit të automatizuar njeriut i mbeten ato punë të cilat makinat nuk mund ti kryejnë. Në prodhimin e automatizuar njeriu paraqitet në vendet kyçe të makinave automatike, ku prej tij kërkohet shkathtësi dhe dituri e lartë. Nga ai gjithashtu kërkohet përsosje e vazhdueshme dhe të mësuarit.

Ate që makinat automatike munden ta punojnë pa ndihmën e njeriut jep mundësinë e madhe për eliminimin në tërësi të punës së njerzve në vendet ku ekzistojnë rreziqet për jetë, shfaqëjes së mundësisë për paraqitjen e sëmundjeve profesionale.

Zbulimi i kompjuterëve në të cilët procesi i përpunimit të të dhënave  të ndryshme dhe kryerjen e një vargu të operacioneve logjike, automatizimi dukshëm shpejton ardhjen deri te rezultati që dikur është dashur shumë kohë. Sot praktikisht nuk ka lëmi ku kompjuteri elektronik nuk përdoret. Në teknikë shërben gjat projektimit, nga ndërtimtaria deri në qarqet integrale. Në ekonomi shërben për përpunimin e një numri të madh të statistikave dhe shenimeve  tjera, në medicinë për përcaktimin e diagnozës, në arkeologji për deshifrimin e shkrimeve të panjohura. Sukseset më të reja në shkencën e astronomisë nuk mund as të paramendohen pa paisjet automatike të kualitetit të lartë dhe kompjuterëve. Kompjuterët aplikohen edhe pë përkthimin automatik të gjuhëve të huaja, që kontribuan në komunikimin e shpejtë ndërmjet njerëzve. Mund të numërohen edhe shumë shembuj të automatizimit në të gjitha sferat e jetës dhe punës njerëzore.

 

 

3.         Kuptimi i dirigjimit dhe rregullimit

 

Produktiviteti i procesit të prodhimit varet prej shumë faktorëve, e veçenarisht prej organizimit të rrjedhës së procesit punues dhe nga organizimi i dirigjimit me atë proces. Si do të zhvillohet një prooces i ndërlikuar varet se si janë të ndara proceset më pakë të ndërlikuara. Kjo duhet të kryhet profesionalisht dhe me kujdes të madhe, nën kontroll të përhershme.

Rrjedha e një procesi të prodhimit me kohën mund të ndryshoj për shkak të pengesave të cilat lajmërohen më së shpeshti në këto dy forma – si ndërrim i parametrave të procesit dhe si çrregullime të jashtme. Që procesi prodhues të zhvillohet sipas rrjedhës me parë të caktuar duhet që ato të dirigjohen

Dirigjimi paraqet bashkësinë e veprimeve me të cilat sigurohet rrjedha e caktuar e procesit të punës në kushtet e çrregullimeve.

Pyetja e dirigjimit të organizuar sot është i ndërlikuar. Zhvillimi i shkencës dhe teknikës jep mundësi të qasjes së këtyre problemeve. Andaj lajmërohet një shkencë e re – shkenca mbi dirigjimin ose Kibernetika.

Në numër të madhë të rasteve rrjedha e ndonjë procesi prodhues është e caktuar me vlerat e ndonjë madhësie fizike (p.sh. temperaturës, shpejtësisë këndore, tensionit, procesit, etj) dhe se detyra e dirigjimit të proceseve të këtilla vihet në rregullimin automat të madhësisë fizike. Me rregullim këtu nënkuptohet mbajtja e ndonjë madhësie fizike në vlerat e dëshiruara.

Në mes të sistemit të dirigjimit automatik dhe sistemit të rregullimit auto matik nuk ka dallim të dukshëm në principin e punës, ashtu që për analizë edhe njërit sistem edhe tjetrit praktikisht aplikohet teoria e njëjtë dhe nocionet e njëjta themelore.

4.         Kuptimi i sistemit të dirigjimit automatik (SDA) dhe sistemi i rregullimit automatik (SRRA)

 

Stabilimenti teknologjik, pjesa e tij, ose një paisje teknike në të cilën duhet të mbahet regjimi nominal i punës parqet objektin e dirigjimit. Dirigjimi automattik nënkupton dirigjimin me objektin pa pjesëmarrjen e drejtëpërdrejt të njeriut. Paisja e dirigjimit automatik është mjet teknik e cila realizon dirigjimin automatik.

Objekti i dirigjuar dhe paisja automatike dirigjuese paraqesin tërësinë dhe përbërjen sistemine dirigjimit automatik.

Sistemi i dirigjimit automatik i nënshtrohet pengesave të ndryshme nga jashtë dhe nga brenda. Me pengesa të jashtme nënkuptohet veprimi i mjedisit të jashtëm ose paisjes e cila nuk është pjesa e sistemit. Pengesat e brendshme paraqesin ndikimin e njërës pjesë të sistemit të dirigjimit automatik në tjetrin.

Madhësi të procesave që më shpesh rregullohen janë: temperatura, presioni, rrjedha, niveli, vlera pH, koncetrimi i gazit etj.

Dallimi në mes udhëheqjes manualisht dhe udhëheqjes së mekanizuar është treguar në fig.2 për shembull mbajtja e rrjedhës së fluidit (Q) nëpër gyp-përcjellës.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Fig.1.2 Udhëheqja manuale dhe e mekanizuar

 

Në fig. 2 a) është treguar udhëheqja manuale, ku njeriu vazhdimisht e përcjell rrjedhën x, i cili ndërron shkakun e pengesës (Z) dhe me fuqinë e muskujve ë ij këtë madhësi e mbanë në vlerën e dëshiruar Q₀.

Në fig. 2 b) është treguar se çfarë udhëheqje të mekanizuar njeriu edhe më tej duhet ta përcjell rrjedhën, por atë vlerë e mban me ndihmën p.sh. bë elektromotor të mekanizuar të repartit (M). Njeriu me këtë është liruar drejtpërdrejt nga puna fizike, por edhe më tej pandërprerë merr pjesë në udhëheqje të procesit.

Varësisht nga ajo se në çfarë mase matet puna psikike e njeriut zëvendësuar me punën e makinës ose paisjes, dallohen disa shkallë të automatizimit.

Gjatë automatizimit të pjesërishëm vetëm një pjesë e operacioneve të procesit i është besuar sistemit për udhëheqje. Një shembull i këtij automatizimi i ashtuquajtur udhëheqja (dirigjimi) i procesit sipas programit të dhënë është dhënë në fig. 3 a). Këtu sinjalet për dirigjim shkaktohen me paisjen e veçant sipas programit të caktuar i cili paraprakisht është i dhënë.

Sistemi përbëhet nga objekti i dirigjimit (procesi) të paisjes programuese (P_r), paisjes së repartit (P_u) dhe paisjes ekzekutive (I_u).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Fig. 3 Automatizimi i pjesërishëm

 

Rrjedha e procesit është paraprakisht e caktuar me programin i cili është i shkruar në pasijen programore dhe i cili përmes paisjes së repartit dhe paisjes ekzekutive dirigjon rrjedhën e procesit. Madhësia Y_o është sinjal i udhëheqjes.

Këto sisteme janë të hapura, nuk përcjellin gjendjen e madhësive dalëse të procesit dhe kjo në të vërtetë është karakteristika themelore e tyre si dhe mangësia.

Diç më e ndërlikuar është automatizimi i udhëheqjes së procesit prodhues të ç’rregullimeve të kompenzuara. Kjo mënyrë e udhëheqjes ndryshe quhet edhe udhëheqja para. Gjithë sistemi këtu përbëhet nga objekti i dirigjimit, njësisë për udhëheqje dhe paisjes ekzekutive.

Ç’rregullimi i jashtëm Z_p përmes procesit ndikon në madhësinë dalëse (x), e kjo në këtë rast është rrjedha e fluidit, duke shkaktuar shmangien e saj nga vlera e kërkuar. Vlera e ç’rregullimit gjatë së cilës kemi vlerën e kërkuar të njësisë dalëse, i jepet njësisë për udhëheqje si vlerë e dhënë (Z_o) dhe kjo vlerë në hyrje të njësisë për udhëheqje gjithnjë krahasohet me vlerën e vërtetë të ç’rregullimit (Z_p). Dallimi i tyre e bartë rrjedhln e procesit madhësia e rregulluar (x) këtu është niveli i lëngut (h). Në të ndikojnë dy madhësi:

Mbzshja e lëngut (Q_d), e cila paraqet madhësinë e parë të ç’rregullimit (Z_p1) dhe zbrazja e lëngut (Q_o)e cila paraqet madhësinë e dytë të ç’rregulluar (Z_p2).

Është e qartë se niveli do të jetë konstant nëse mbushja do të jetë e barabart me zbrazjen. Nëse lajmërohet ndryshimi njësia e udhëheqjes do të reagoj ashtu që do t’i dërgoj sinjal motorit të repartit që ta hapë ose të mbyllet ventili, varësisht nga shenja e ndryshimit.

Gjatë automatizimit të plotë të gjitha infomacionet operative të rëndësishme për rrjedhën normale të procesit barten edhe përpunohen me ndihmën e sistemit për udhëheqje.

Në fig.5a është treguar shembulli i automatizimit të plotë të mbajtjes së rrjedhës Q.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                Fig.5a

Sistemi për udhëheqje këtu kontrollon gjendjen e madhësisë dalëse të zgjedhur të procesit (x=Q) dhe e mbanë vlerën e saj të dhënë ashtu që ndaj saj e udhëheq rrjedhën e procesit. Njeriu në atë rast e mban vetëm rregullsinë e pasijes prodhuese të sistemit dhe sistemi pa udhëheqje i cili sipas nevojës i kyq dhe i ç’kyq. Element i rëndësishëm i sistemit për udhëheqje këtu është rregullatori (R). Ai pranon informacion për madhësinë dalëse (gjegjësisht shmagien e saj nga vlera e dhënë (x_o) dhe dërgon sinjal përkatës të udhëheqjes (Y_o) paisjes së repartit e cila e fut në lëvizje paisjen egzekutive (I_u) me qëllim të rregullimit të madhësisë dalëse në vlerën e kërkuar. Bllokskema e thejshtëzuar e këtij sistemi është dhënë në fig.5b.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                        Fig.5b

 

Gjatë sistemit të till të dirigjimit automatik sistemi i prodhimit dhe sistemi për udhëheqje (paisja e dirigjimit automatik) reciprokisht janë të lidhura në rreth. Një qark i till quhet qarku rregullues. Mundësia e tejkalimit të mbyllur të sistemit të tërsishëm është kusht kryesor për udhëheqjen e madhësisë dalëse.

Një udhëheqje e tillë quhet rregullim dhe aplikohet më së tepërmi. Qarqet rregullues janë qarqet me lidhje rivepruese negative dhe karekteristika themelore e tyre është stabilizimi i madhësisë dalëse në vlerën e kërkuar. Ilustrimi i udhëheqjes së procesit sipas madhësisë dalëse është dhënë në shembullin e rregullimit të nivelit të lëngut (figura 6).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5.         Bllok-skema strukturale e sistemit të dirigjimit automatik

 

Qarku i përshkuar rregullues është paraqitur në fig.7 në formën strukturale ose të bllokskemës e theksuar në vendet karakteristike dhe në pjesët e qarkut, gjithashtu me vlerat e theksuara në hyrjen dhe daljen të disa pjesëve si dhe me kahjet e tyre të veprimit.

 

 

Pjesët e qarkut rregullues janë:

 

OU – objekti i drigjimit (procesi),

x₁ – Madhësia e rregulluar,

MD – Dhënësi matës (senzori),

x₂ – madhësia e rregulluar e transformuar në madhësinë e matur standarde,

MP – Transformuesi matës,

x – Sinjali standard i madhësisë së rregulluar,

ZV – paisja për vlerën e dhënë,

x_O  - sinjali i vlerës së dhënë,

K – komparatori (detektori i sinjaleve të gabimit),

x_B – sinjali i gabimit,

R – Rregullatori (elementi i veprimit të rregullatorit),

Y_u – madhësia dirigjuese e rregullatorit,

PU – paisja e repartit,

Y_o – sinjali për udhëheqje,

IU – paisja egzekutuese,

z₁,z₂ - ç’rregullimet (pengesat),

y – madhësia hyrëse.

 

Kjo bllokskemë tregon të gjitha elementet e rëndësishme të sistemit me dirigjim automatik. Në praktikë disa elemente zakonisht janë të bashkuar, ashtu që dhënësi matës dhe transformuesi matës paraqesin një paisje; paisja për vlera të dhëna, koparatori dhe rregullatori gjithashtu shpesh janë një tërsi; paisja e repartit me paisjen egzekutuese shpesh përbëjnë një tërsi. Bllok-skema e thjeshtëzuar atëherë do të duket si në fig 8.

 

 

 

 

 

Fig.8. Bllok-skema e thjeshtëzuar e sistemit të dirigjimit automatik.

 

6.         Disa shembuj të sistemit të automatizimit

7.         Makina me avull dhe pjesët e saj janë bërë të parat objekte të rregullimit. Një nga ato është rregullatori i nivelit të ujit në enë. Detektori i sinjalit të gabimit (sonda) në figurën 9) mat madhësinë e rregulluar, në këtë rast lartësinë e nivelit të ujit në enë. Ate e lëviz organi – ventili që sjell ujin në enë. Ena me avull në këtë rast është objekt dirigjimi.

Ndryshimi i madhësisë së rrjedhës së avullit nga ena në cilindër është pengesa e jashtme kryesore e cila ndikon në objektin e dirigjimit. Kur rrjedha e avullit rritet, përforcohet avullimi i ujit në enë dhe niveli i ujit fillon të zbresë. Atëherë nën ndikimin e gravitetit të tokës, detektori bie më poshtë dhe e hap ventilin rregullues, me çka rritet niveli i ujit në enë andaj niveli kthehet në vlerën fillestare.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Rregullatori centrifugal i VATIT për shpejtësi të makinës me avull mund të thuhet sse është njëri ndër rregullatorët e parë. Ky është dhënë në fig.10.

Detektori i sinjalit të gabimit është mekanizëm centrifugal. Ai reagon në ndërrimin e shpejtësinë këndore ω. Ashtu që, kur shpejtësia këndore rritet, peshat e mekanizmit centrifugal largohen, lidhësja ngritet përmes spirales lëviz organin rregullues, në këtë rast mbyllësi në gyp për futjen e avullit në makinë. Me këtë zvoglohet ardhja e avullit në cilindër, nga e cila në mënyrë automatike eliminohet rritja e padëshiruar e shpejtësisë këndore. Pengesa kryesore e cila reagon në makinën me avull në këtë rast është ndryshimi i ngarkesës në boshtin e makinës. Kjo është dhënë fig 10.

 

 

Fig.10 Rregullatori centrifugal i shpejtësisë së rrotullimit

 

Në fig.11 është treguar principi i mbajtjes automatike së kursit të fluturimit të aeroplanit me ndihmën e autopilotit. Këtu si objekt dirigjimi është vet aeroplani. Detektori i sinjalit të gabimit është xhiroskopi (1) me potenciometrin e shëndrrimit të shmangies këndore të lëvizjes së aeroplanit në sinjal elektrik. Amplifikatori (2) dhe elktromotori (3) me reduktorin (4) prodhojnë sinjalin e udhëheqjes (dirigjimit), të cilët ndikojnë në organin rregullues egzekutiv (5).

Xhiroskopi është paisje e cila në princip të inercionit të masave rrotulluese mban konstant drejtimin e dhënë në hapsirë. Për ate gjatë shmangiessë drejtimit të lëvizjes  së aeroplanit nga drejtimi i dhënë për ndonjë kënd α, rrëshqitësi i potenciometrit me lëvizje rrethore për xhirosop e lëviz nga pozita fillestare. Si rezultat në hyrje të amplikatorit tensioni është proporcional me këndin α. Tensioni i amplifikuar e fut në lëvizje në elktromotorin 3, i cili përmes reduktorit 4 e fut organin rregullues egzekutiv 5.

Autopiloti është në të vërtet paisje shumë e ndërlikuar i cili në mënyrë automatike e mban jo vetëm drejtimin por edhe lëvizjen e tërsishme e aeroplanit në hapsirë.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                      Fig.11. Skema principiele e autopilotit

 

 

8.         Klasifikimi i sistemit automatik sipas karakterit të brendshëm të procesit dinamik

 

Sistemi i tërsishëm i dirigjimit automatk ose ndonjë pjesë përbërse e tij mund të tregohet në vizatimin në formë të bllokut i cili ka hyrjen dhe daljen e tij si në fig.12.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

      Fig.12. Sistemi (paraqitja e thjeshtësuar)

 

Gjatë punës së sistemit të vlerave hyrëse dhe dalëse të disa blloqeve x(t) dhe y(t) ndryshojnë në kohë. Dinamika e procesit të përpunimit të sinjalit në bllokun e dhënë mund të paraqitet me ndonjë barazi ose me ndonjë karakteristikë të inçizuar eksperimentalisht, e cila jep lidhjen në mes ndryshores hyrëse x(t) dhe ndryshorës y(t).

Bashkësia e barazive dhe karakteristikave e të gjitha blloqeve përshkruan sistemin e tërsishëm dinamik të dirigjimitautomatik.

Kriteriumet sipas së cilave bëhet ndarja e sistemit automatik sipas karakterit dinamik të procesit, si dhe bartjae informacioneve në mes blloqeve janë në vijim.

 

1-                 Kontinuiteti interaktiv dhe i informacionit në mes ndryshoreve (hyrje – dalje) dhe

2-                 Lineariteti i barazisë e cila i përshkruan dinamikën e procesit.

 Sipas kriteriumit të parë sistemet e dirigjimit automatik ndahen në sisteme kontinuale ( të pandërprera) dhe sisteme diskrete ( impulsive dhe digjitale)

Sipas kriteriumit të dytë secila nga klasat e cekura të sistemeve automatike ndahet në lineare dhe jo lineare.

Sistemet kontinuale të dirigjimit automatik janë ato sisteme te të cilat të gjitha ndryshoret janë funksione të pa ndërprera të kohës. Në fig.13 janë treguar disa karakteristika të pa ndërprera statike.

 

 

 

 

 

         Fig 13.

 

Sistemet diskrete të dirigjimit automatik janë ato sisteme te të cilat së paku në një vend të interaksionit ose bartjes së informacionit në mes ndryshoreve realiohet në intervale të kohës.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

a)      Lineare                                         b) jolineare me ngopje                                 c) jolineare me histerezë

 

Fig. 14 Shembuj të karakteristikave statike të pandërprera

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                                HYRJE

Rregullatori është pajisje (apo tërësi e pajisjeve) me ndihmën e të cilit realizohet procesi i rregullimit automatik. Ai është elementi themelor i sistemit të rregulimit automatik. Funksioni i tij në sistem rrjedh nga algoritmi i procesit të rregullimit, me të cilin përfshihet shprehja mate-matikore e varshmërisë funksionale të madhësisë dalëse nga madhësia hyrëse e rregullatorit.

Detyra themelore e rregullatorit përbëhet në formimin e veprimit rregullues (algoritmit) me të cilin do të mbahet gjendja e nevojshme e procesit rregullues, e cila mund të jetë e dyfishtë: ekzistuese, pra, e pandryshueshme në kohë, pa marrë parasysh ndryshimin kohor për veprimet e çrregullimeve të jashtme, dhe e ndryshueshme, në përputhje me ndryshimin e madhësisë kryesore hyrëse të sistemit. Në rastin e parë bëhet fjalë për mbajtjen e gjendjes së procesit, ndërsa në rastin e dytë për shndërrimin e procesit nga ndonjë gjendje fillestare në një gjendje të re të dëshiruar.

Rregullatori funksionin e tij e realizon ashtu që së pari matë devijimin e madhësisë së rregu-lluar nga vlera e saj e dhënë, e më pas gjeneron një sinjal dirigjues përkatës në dalje të tij prej nga korigjohet devijimi i shkaktuar.

Është e qartë se prej dinamikës së procesit do të varen para se gjithash, forma, karakteri dhe inteziteti i veprimit dirigjues të rregullatorit.

 

RREGULLATORI

X(t)

X

Y(t)

Figura 1. – Rregullatori (skema e përgjithësuar)

     Është cekur se në një pajisje (me emrin rregullator) mund të gjenden: komparatori, rregullatori „në kuptim të ngushtë“, përforcuesi dhe jo rrallë edhe organi ekzekutues. Për studim më adekuat të rregullatorit, nga pikëpamja e projektimit dhe nga pikëpamja e aplikimit, nevojitet para se gjithash njohëja e parimeve theme-lore teorike për realizimin e rregullatorëve të formave të caktuara të veprimit. Për këtë qëllim është e mjaftueshme, por edhe përshtatshme, që rregullatori të shqyrtohet „në kuptim të ngushtë“, pra pa organ drejtues të elementit ekzekutiv, me vërejtjen se në të vend qëndror merr pjesa për përpunim dinamik të sinjalit.

Në sistemet e rregullimit automatik në përdorim janë disa rregullatorë të ndryshëm për nga konstruksioni, karakteri i veprimit dhe aplikimi. Rregullatorët, në përputhje me këtë, mund të klasifikohen në mënyra të llojllojshme dhe në pikëpamje të ndryshme.

Sa i përket aplikimit, rregullatorët mund të jenë për aplikim të ngushtë (të caktuar) dhe univerzal. Këta të parët përdoren për rregullim të madhësive të caktuara të procesit dhe në këtë pikëpamje ekzistojnë rregullatorë të temperaturës, shtypjes (presionit), rrjedhës, nivelit, shpejtësisë, tensionit, etj. Rregullatorët univerzal mund të përdoren për rregullim të madhësive të procesit, të natyrës së ndryshme fizike.

Prandaj, nëse për punën e tyre përdorin energji ndihmëse shtesë apo jo, rregullatorët mund të jenë me efekt direkt dhe indirekt. Rregullatorët me efekt direkt veprimin e tyre dirigjues e realizojnë përmes energjisë që e marrin nga madhësia rregulluese dhe nuk kanë nevojë për energji shtesë. Rregullatorët me efekt indirekt për punën e tyre përdorin energjinë shtesë. Varësisht nga lloji i energjisë ndihmëse, rregullatorët ndahen në rregullatorë elektrik, pneuma-tik, hidraulik dhe të kombinuar.

Varësisht prej karakterit të ndryshimit të sinjalit dalës y(t), rregullatorët klasifikohen në dy klasë: rregullatorët e veprimit kontinual dhe rregullatorët e veprimit diskontinual (diskret).

Sipas formës së varshmërisë matematikore ndërmjet madhësisë dalëse dhe hyrëse, rregulla-torët mund të jenë linear dhe jolinear.

Në pikëpamje konstruktive rregullatorët më shpesh klasifikohen në dy grupe: rregulla-torët e tipit instrumental dhe rregullatorët e tipit modular. Tipi i parë ndërtohen si dy modifikime. Në një modifikim diskriminatori i sinjalit është në përbërje të rregullatorit, e në tjetrin diskrimi-natori i sinjalit të gabimeve që gjendet jashta rregullatorit, më shpesh i realizuar si pajisje e posaçme, ose gjendet në përbërje të ndonjë pajisje tjetër.

Rregullatori në këto raste me atë pajisje është i lidhur në seri dhe nga ajo pajisje e merr sinjalin e gabimit. Rregullatorët e tipit modular janë të realizuar me hyrje standarde, ashtu që mund të lidhen në çdo element matës që ka sinjal dalës të standardizuar (të normuar).

Rregullatorët bashkëkohorë në shumicë janë të tipit modularë. Kanë aplikim univerzal, pra, mund të përdoren për rregullim të madhësive të procesit me natyrë të ndryshme fizike.

 

 

 

Rregullatorët kontinual

Në çdo devijim të madhësisë rregulluese nga vlera e saj e dëshiruar reagojnë me gjenerimin e sinjaleve kontinuale, të cilët të përforcuar kryejnë zhvendosje të pajisjeve ekzekutive deri sa madhësinë rregulluese nuk e stabilizojnë në vlerën e dëshiruar.

Varshmëria e madhësisë dalëse y_u(t) nga madhësia hyrëse x_v(t) paraqet karakteristikën dina-mike të rregullatorit.

Për shkak të formës së veprimit dinamik, rregullatorët kontinual mund të jenë: proporcional (P), integral (I), proporcional-integral (PI), proporcional-integral-diferencial (PID).

Sipas konstruksionit mund të jenë direkt dhe indirekt, e gjithashtu mund të jenë edhe mekanik, pneumatik, elektromekanik, elektronik dhe të kombinuar. Rregullatori në kuptim të gjerë, përbëhet prej tri pjesëve (fig. 2), edhe atë: (I) pjesa për përcaktimin e devijimit rregullues, (II) pjesa për përpunim dinamik dhe gjenerim të sinjalit dirigjues dhe (III) pjesa për përforcim të sinjaleve.

Pjesa ku bëhet veprimi dinamik i rregullatorit (II) zenë vendin qëndror në ndërtimin e rregullatorëve. Kjo pjesë duhet që në bazë të madhësisë hyrëse, të ndryshueshme në kohë x_v(t), gjeneron gjithashtu madhësi dalëse të ndryshueshme në kohë y_u(t) sipas njërit prej ligjeve të veprimit që u cekën më parë (P, I, D, PI, PD, PID). Andaj kjo pjesë mund të konsiderohet rregullator në kuptim të ngushtë.

 

x0 – x(t)

P;I;D

>

IO

x(t)

x0

y(t)

yu(t)

xv(t)

I

II

III

 

 

 

Figura 2. – Pjesët e rregullatorit

 

1.       VEPRIMI PROPORCIONAL (P)

Veprimi proporcional i rregullatorit karakterizohet me varshmëri proporcionale të madhë-sisë dalëse y_u(t) dhe madhësisë hyrëse x_v(t), përkatësisht – madhësia dalëse dhe hyrëse janë proporcionale. Kjo mundë të shprehet me këtë barazim:

Këtu K_p paraqet koeficient të proporcionalitetit, i cili quhet edhe koeficienti i përforcimit.

Karakterin e ndryshimit kohor të madhësisë dalëse për shkak të veprimit të hyrjes (kara-kteristika e tij kalimtare) është paraqitur në formë të diagramit në fig. 3. Në figurë në mënyrë skematike duket P-rregullatori.

 

xv

yu

t

t

P

xv

yu

 

 

 

 

 

 

Figura 3. – P-veprimi

Shembull i rregullatorit proporcional (P) hidraulik është mekanizmi elastik (fig.4). Forca që e zgjat mekanizmin është A · P_u, ku janë: A – sipërfaqja e mekanizmit dhe P_u – shtypja. Kësaj force ju kundërvihet forca C_M · x₁, ku janë: C_M – karakteristika e ngurtësisë së mekanizmit (forca që nevojitet për tu zgjatur mekanizmi për 1 metër) dhe x₁ – tendosja e mekanizmit. Kur këto dy forca të ekuilbrohen, fitohet:

C_M · x₁ = A · P_u,përkatësisht:

Këtu është e qartë se P_u është madhësi hyrëse (x_v), x₁ madhësi dalëse (y_u), e nëse vendoset të jetë:

koeficient i proporcionalitetit, atëherë fitohet relacioni i njohur:

Në fig. 5 është paraqitur shembulli i P-rregullatorit pneumatic i realizuar me ndihmën e grykës M, i cili është i lidhur me gypat 1 dhe 2 dhe me pllakën absorbuese P. Në gypin pne-umatik 1 sillet ajri me shtypje konstante P_n, i cili përshkak të rezistencës pneumatike R zvogë-lohet në shtypjen P₀. Shtypja dalëse P₁, që nxirret nëpër hapjen e gypit 2, është e barabartë me P₀ deri sa largësia x e pllakës absorbuese P nga gryka M nuk bëhet më e madhe se x₀. Për xЄ (x₀, x_m) shtypja P_i bie proporcionalisht me rritjen e (x – x₀), pra:

çka do të mund të shkruhet:

Këtu K_M është konstantë e cila varet nga konstruksioni i grykës. Nëse dallimi x – x₀ merret si madhësi hyrëse (x_v), diferenca P_i – P₀ si madhësi dalëse (y_u), ndërsa koeficienti i proporcionali-tetit K_P = -K_M, fitohet:

 

R

 

A

Pu

xi

Pn

R

Po

Pi

M

P

x

1

2

Po

Pi

xo

xm

x

Figura 5. Rregullatori pneumatik P

Figura 4. Rregullatori hidraulik P

 

 

 

 

 

Rregullatori elektrik Π mund të realizohet me ndihmën e rezistorit të lidhur si në fig.6.

 

u1

u2

R

kR

 

Figura. 6. Rregullatori elektrik Π

 Duhet përmendur se te këta rregullatorë, madhësia rregulluese gjithmonë ka ndonjë devijim të vonuar. Këta rregullator aplikohen atje ku nuk kërkohet saktësi e madhe.

 

2.       VEPRIMI INTEGRAL (I)

Elementi dinamik kryesor tek i cili shpejtësia e ndryshimit të madhësisë dalëse është pro-porcionale me madhësinë hyrëse quhet element integral, ndërsa veprimi i tij veprim integral (I). Definohet me barazimin:

K_i – koeficient i transmetimit, i cili tregon raportin e shpejtësisë së ndryshimit të madhësisë dalëse nga madhësia hyrëse përkatëse. Me integrimin e barazimit të mëparshëm, fitohet:

Ky barazim që madhësia dalëse e elementit është proporcionale me integralin sipas kohës të madhësisë hyrëse, prandaj edhe ky element e ka marrë emrin integral.

Nëse në hyrje të elementit integral sillet funksioni hyrës kërcyes x_M, pas integrimit fitohet karakteri i procesit kalimtar në formë të:

Ky barazim tregon se nëse në hyrje të elementit I sillet çrregullim konstant (madhësi dalëse kërcyese), fitohet madhësi dalëse që rritet linearisht me kohën, siç është paraqitur në mënyrë grafike në fig.7. në figurë është dhënë edhe simboli i elementit I.

 

xv

yu

xM

t

α

tg α=ki xM

u

I

xv

yu

Figura 7. – I-veprimi

 

 

 

 

 

                                           

Pjerrësia e madhësisë dalëse është e caktuar me këndin α = arc tg K₁x_M, që nënkupton se për vlerë më të madhe të madhësisë kërcyese x_M i përgjigjet këndi më i madh i pjerrsisë α për madhësinë dalëse.

Elementi integral në shumicën e rasteve eliminon devijimin e vonuar të madhësisë rregu-lluese. Kjo praktikisht nënkupton, se organi ekzekues te ky tip i rregullatorëve do të veproj deri sa madhësia e rregulluar nuk e arrin vlerën e caktuar të saj. Mirëpo, ndikimi i rregullatorit I është relativisht i ngadalshëm, për këtë shkak rrallë përdoret si njësi e pavarur.

a)    Si shembull i elementit integral në variantin hidraulik mund të shërbej servomotori hidraulik me piston, i paraqitur në fig. 8, i cili ka aplikim të gjërë si organ ekzekutues në siste-min e dirigjimit automatik.

 

xv

Q

servomotori

 

Km

Figura 8. – Elementi hidraulik I

Q

Shpërndarësi i pistonit

yu

P

Q

ku janë:

Q – rrjedha volumetrike,

b – konstanta e cila varet nga projektimi i shpërndarësit të pistonëve, shtypjes dhe llojit të vajit,

x_v – pozita e shpërndarësit të pistonëve.

Është e qartë se rrjedha e vajit nëpër motor është proporcionale me shpejtësinë e lëvizjes së pistonit të motorit, pra:

ku A – konstantë.

Me barazimin e anëve të djathta të ekuacioneve të mëparëshme, fitohet:

me zëvendësimin e b/A = K₁ fitohet:

përkatësisht ekuacioni diferencial me veprim integral.

b)       

+

 

 

 

u

C

i

ku janë:

 

Figura 9. – Elementi elektrik I

u – tensioni në skajet e kondezatorit.

 

Inteziteti i rrymës sipas definicionit është:

Me integrimin e shprehjes fitohet:

Nëse për madhësi hyrëse (x_v) merret rryma i, si madhësi dalëse (y_u) merrët tensioni u, dhe nëse futet 1/C = K₁, do të fitohet:

që paraqet ekuacionin e veprimit I.

 

3.       VEPRIMI DIFERENCIAL  (D)

Elementi te i cili madhësia dalëse është proporcionale me shpejtësinë e ndryshimit të ma-dhësisë hyrëse quhet element diferencial ideal, ndërsa veprimi i tij quhet veprim diferencial (D). Ekuacioni diferencial i këtij veprimi është:

Ku K_d është konstantë.

Nëse madhësia hyrëse e këtij elementi ndryshon sipas ligjit të funksionit kërcyes, kjo do të shkaktoj ndryshim momental të madhësisë dalëse në formë të impulsit, teorikisht me amplitu-dë pafundësisht të madhe dhe me kohëzgjatje pafundësisht të shkurtë (fig. 10).

 

xv

xM

t

t

yu

Figura. 10. – Veprimi D

 

 

 

 

 

 

Praktikisht është e pamundur të realizohet kësi lloj reagimi, pasi të gjitha proceset në natyrë kanë inercion. Veprimi diferencial ideal mund të realizohet vetëm i përafruar. Elementi difere-ncial real, ndikimin diferencial e realizon pak a shumë përafërsisht, ndërsa ekuacioni i tij difere-ncial ka formë diç më të ndërlikuar. Procesi kalimtar i këtij elementi në rastin kur në të vepron madhësia hyrëse kërcyese fitohet me integrimin e ekuacionit të dhënë dhe ka formën të dhënë me shprehjen:

ku janë:

K_p – koeficienti i përforcimit të elementit dhe

T – konstanta kohore.

Ky proces është treguar në fig. 11, ku është paraqitur edhe simboli i elementit D.

 

xv

yu

t

t

xM

kP xM

T

xv

yu

Figura 11. – Veprimi D real

 

 

 

 

 

 

Nga e mëparshmja konkludohet se elementi Dnuk mund të përdoret si njësi e pavarur në rregullator, sepse madhësia dalëse ekziston vetëm deri sa ekziston ndryshimi i madhësisë hyrëse.

a)        

x

3

1

2

Gjatë kësaj analize supozojmë edhe:

-           

Figura. 12. – Elementi hidraulik D

-            se forca e rezistencës së frenit F_p është linearisht proporcionale me shpejtësinë e lëvizjes së pistonit (2) në raport me cilindrin (1), e cila në këtë rast përmban dx/dt, sepse supo-zohet se cilindri (1) nuk lëviz, pra:

Ku C_p – karakteristika e frenit me vaj.

Gjatë lëvizjes së lirë të pistonit (2) nëpër cilindër (1) ndërmjet pikave të vdekura nevojitet që forca F të plotëson:

ashtu që cilindri të jetë i papunë (me kusht që të vlejnë supozimet e lartpërmendura). Nëse zhvendosjen e pistonit x e marrim për madhësi hyrëse (x_v), ndërsa forcën F për madhësi dalëse (y_u), fitojmë:

çka tregon që ky fre paraqet elementin D.

b)        Për shembullin e realizimit të elementit D mund të shërbej qarku i përbërë prej linjave elektrike me reziztencë elektrike të papërfillshme dhe kondezatorit me kapacitet C me tension u si madhësi hyrëse (x_v) dhe rrymë i si madhësi dalëse (y_u).

Për këtë qark (fig. 13) vlenë:

çka tregon se ai paraqet elementin D.

 

i

u

Figura 13. – Elementi elektrik D

 

 

 

 

 

 

 

 

REFERENCAT

 

G. Nikolić, D. Martinović: OSNOVE AUTOMATSKOG UPRAVLJANJA,  Naučna knjiga, Beograd 2006

http://www.stsmihajlopupin.edu.rs/dokumenta/elaut/drugo_polugodiste.pdf

http://www.etf.ac.me/materijal/1273604296sk7.pdf

Shënime nga lënda Bazat e rregullimit automatik, Bujanoc 2010/2011.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Literatura

 

1. Dr.sc Jovan nikoliq Dr.sc Dragolub martinoviq ,,Osnove Automatskog upravqanja’’

 

2.Tekstet per vitet e katerta drejtimet e elektroteknikes.. botuar ne Beograd 2007

 

3.Shenimet e profesorit

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Organet Ekzekutive

 

Detyra e organeve ekzekutive është që të ndikojn në procesin në bazë të ligjit të drejtimit. Përbëhet prej dy pjesëve themelore.

 

          -paisja e repartit e organit ekzekutiv (PU) dhe

 

          -paisjet ekzekutive (IU) fig.1

 

                                 

 

Fig.1 organi ekzekutiv

 

Paisjet e repartit jan pjesë e rrethit rregullativ të cilat madhësit hyrëse I rregullojn , plotësisht dhe me kohë I formojn shëndrrimin nël fuqi mekanike për lëvizjen e paisjes ekzekutive.

 

Paisjet ekzekutive janë pjesë e organit ekzekutive që veproj pamvarsisht nga masa apo energjia në drejtimin e objektit.

 

Paisjet e repartit , nvarsisht nga karakteri I energjis së repartit munden me qenë:hidraulike , pneumatike dhe elektrike.

 

Shumë herë e shfrytëzohen edhe të kombinuara kto paisje ku fitojmë paisjet elektrotopneomatike apo elektrohidraulike të paisjeve të repartit.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Paisjet hyrëse sipas konstruksionit dhe principit fizik të punës dallohen dukshëm.Për drejtimin e fluidit përdoren valvula , mbyllësa,ngadalësues etj.Me energjin elektrike drejtohet me gjysmë perques që njihen me emrin valvula.Në mes tyre rrol me rëndësi kan tiristorët.

 

                                VEPRIMI ELEKTRIK I ORGANEVE EKZEKUTIVE

 

         Paisjet elektrike të repartit posedojn energjin elektrike.Egzistojn shumë tipe.Këto janë:elektromotorët me rrymë njëkahore me skllopka elektrike dhe elektromagnetët.

Elektromagneti përdoret për shum për valvula elektromagnetike.

 

        Përdorimi I paisjeve elektrike të repartit është caktuar më shpesh me fuqin e nevojshme për lëvizjen e organit kryers si dhe në shpejtësin e mjaftueshme të veprimit.

 

a)Motoret njëkahor me rrymë-posedojn vetit të mira për përdorimin e rrathëve rregullativ me rregullim continual.Më shpesh përdoren motorët me rrymë nxitëse.Lidhja është treguar në fig.2.

 

 

  Fig.2 Motori me rrymë njëkahore me paisje në veprim.

 

Këtu shihet përshtatshmëria e pavarur nxitëse e rrymës , ndërsa kjo është rregullimi I rrymës së rotorit Ia dhe rregullimi I rrymës nxitëse Ip.

 

Rregullimi I veprimit të rrymës së rotorit nuk është I pershtatshëm për fuqit e mëdha.Për fuqit e vogëla mund të shfrytëzohet edhe motori me pol magnetic të përhershëm.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

b) Motori dyfazor asinkron fig.3-shfrytëzohet për veprime kontinuale.Përbëhet prej dy mbështjellave:mbështjelljes konstante nxitëse(Np) dhe mbështjelljes drejtuese (Nu).Mbështjellja nxitëse dirket fornizohet nga rrjeta elektrike (220V dhe 50 Hz), ndërsa mbështjellja drejtuese nga sinjali për daljen nga rregullatori.

 

 

              Fig.3 Motori asinkron dy fazor

 

c) Motori trefazor asinkron – gjithashtu shpesh përdorëet. Kta posedojn tri mbështjellje në stator , rotor , ndërsa protori në lidhje të shkurt fig.4.

 

 

             Fig.4 Motori asinkron trefazor

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Te këta motor nuk bëhet rregullimi I shpejtësis së lëzijes.Motori mundet me qenë në anën e majt , I çkqyqur apo I kyçur.Kjo është në shum raste e mjaftueshme (psh hapja e valvulës , gjendja e qetësis dhe mbyllja e valvules). Kahje e rrotullimit ndrrohet me rradhitjen e fazave në hyrje të statorit. Kta motor shfrytzëohen për madhësi të disa kilovatëve.Motorët njifazor asinkron nuk jan të përshtatshëm për rregullimin e kahjes së rrotullimit , per ktë prferohen motorët me kondenzator fig.5.

 

 

         Fig.5 Motori me kondenzator

 

d)Motorët e mëdhej sinkron më pak përdoren , por më shpesh përdoren motorët e vegjël sinkron.. Principi I punës dhe shembulli I këtyre motorëve është dhënë në fig.6

 

 

        Fig.6 Motori I vogël sinkron

Në fig.6 a është dhënë motori I vogël sinkron. Pjesët themelore janë: mbajtësi (1), mbajtësi me mbështjellësin (2), I cili numër të madhë të kanaleve , polet kryesore vazhduese (3), me 10 deri 12 kanale (4). Rotori (5) I ka 24-40 kanale.Polet e rotorit dhe statorit dunet të përshtaten.

 

             Edhe një lloj I këtyre motorëve është treguar në fig.6 b.Këtu në mes poleve të statorit të motorit të vogël dypalësh asinkron (1), me filet nxitëse(2) dhe me lidhje të përhershëm (4).Polet ndihmëse krijojn fushë magnetike ku nën kënd të caktuar në krahasim me fushën magnetike të poleve kryesore , pra ky motor mund të lëviz pa ndihmën nga jasht.

            d) të rregullimet dypolare diskontinuale për pajisjet në veprim shfrytëzohen elektromagnetët të konstruksioneve të ndryshme.Në fig. 7 është treguar shembulli karakeristik I elektromagnetit për organin kryerës.

 

            Ky repart përdoret më shpesh për hapjen dhe mbylljen e mbyllësave të ndryshëm.

 

 

    Fig.7 Elektromagneti

 

 

 

 

 

         VEPRIMI PNEUMATIK I ORGANIT EKZEKUTIV

 

Paisjet pneumatike në veprim janë konstruksione të zakonshme.Substanca në veprim është gazi në veprim. Punohen disa forma themelore , ndërsa më të shpeshta janë paisjet me membrane dhe pistona.  Paisjet në veprim me membranë punojn ashtu që ajri vepron nga njëra anë dhe nga ana tjetër e membranës fig.8 a dhe b.

Nqoftëse presioni vepron nga njëra anë e membranës (1),presionin e kundër peshës e mban susta (20.Lëvizja e membranës përcillet në paisjen ekzekutive(3)

 

 

                   Fig.8    Paisjet pneumatike në veprim me membranë

 

Tipi I dytë themelor pneumatik në veprim është veprimi pistonik. Veprim të till konkret është motori pistonik fig.9

Fig.9    paisja pneumatike në veprim me piston

Këta motor veprojn më shpejt nga motorët hidraulik dhe elektrik. Lidhja më organet   ekzekutive është shumë më e thjesht se të tjerët.

                             VEPRIMI HIDRAULIK I ORGANIT EKZEKUTIV

 

Paisjet hidraulike në veprim ende quhen motor hidraulik, ndërsa shfrytëzohen edhe për lëvizjen e paisjeve ekzekutive ku është e nevojshme fuqia më e madhe

Motori përbëhet nga shtëpiza (3) dhe pistoni (1) me aksin (2) dhe furnizuesin e fluidit me presion (4) fig,10 a.

 

Për lëvizje rrethore paisjet ekzekutive perdoren për motor hidraulik me cilindër dhe me transmetim me levë (2) dhe furnizuesi me vaj (4).

 

             Përparësia e motorit hidraulik është se konstruksioni I thjesht dhe principi I punës I zakonshëm , si dhe fuqia e madhe për lëvizjen e paisjeve ekzekutive.

 

 

            Fig.10 Veprimi hidrualik

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Elementet e mbrojtjes në instalimet ndarëse

Në proçesin e eksplantimit të sistemit elektroenergjik në elementet e saja-elektrana,rrjetin elektrik,instalimet ndarëse dhe hargjuesit e energjisë elektrike mund të vijë deri te prishja ose deri te regjimi jonormal i punës.Në shumicën e rasteve  prishjet janë percjellme ndryshime të rëndësishme të rrymës dhe tensionit.Ç mund të jet e dëmshme për disa elemente apo për sistemin energjetik në tërsi.

  Pët të u sigurar punë normale në sitstemin elektroenergjetik është e domosdoshme të reagohet shpejt me paraqitjen e prishjes,të përcaktohet vendi i shkaktimit të saj dhe të ndalet nga aj i mbeturi i pjesës së shëndosh (mirë) të sistemit prandaj paraqitet nevoja e aplikimit të pajimet(Paisjeve)Automatike,të cilat dotë kryejnë operacionet e caktuara dhe të prishjeve dhe regjimeve jonormale të punës.  Tërsia e e paisjeve mbrojtëse, të realizuara me ndihmën e elemnteve speciale-Relet,quhen me emër të përgjithschëm mbrojtja Rele. Pa mbrojtje  Rele është e pamundur puna normale dhe puna e sigurt e sistemit elektoenergjetik. Ajo sikur të gjitha elementet të sistemit elektroenergjetik dhe reagon me paraqtijen e prishjeve dhe regjimit jonormal të punës.Me paraqaitjen e prishjeve sigurimi vepronme sinjalizimin dhe shkyqje,dotë thotë elementi me prishje po ndalohet nga pjesa e pjesës së padëmschme me ndihmën e ndërprersit të forcës,i cili është pimensionuar për ndërprerje të rrymës  në rast të prishjes.Me krijimin e regjimit jonormal të punës siguresa gjithashtu vepron në sinjalizimin dhe në vrarsi be lloji i ndryshimit kryen operacione të domosdoshme për rivendosjen e regjimit normal të punës ose jep sinjal te personeli kejdestar.Në sistemet bashkohore elektroenergjetike.Mbrojtja Rele është e lidhur ngusht me automatikët e parapar për riveondsjen e sërishme të regjimit normal të paisjet themelore ne këtë fushë janë:

      Automatet për aktivizimin e sërishëm(ALARMIT)automatët për aktivizimin e burimeve rezerv të furnizimit,automatët për shkarkimin frekental etj.

 

                                                                          Relet

Paisjet (pasijet) e mbrojtjes punojnë në principin e mbrojtjes së mënyrës nga madhësia (apo më shumë sish) karakteristik për punë të elementit të mbrojtur.Në  rast të prsihjes madhësia e matur arrin vlerën të cilën kjo prishje karakterizon dhe e cila është e ndrishme nga vlera në regjimin normal të punës.Paisja mbrojtëse automatikisht reagon në ndrshime të tilla të matura të madhësisë dhe  të aplikoj operacione te të cilat rregullohet elementi i ruajtur nga pasoja e prishjës së padëshiruar.Elementi themelor i pajimit të mbrojtjës Rele është releja.Releja është pajimi automatik i cili reagon në vlëren e caktuar të madhësisë hyrëse.

Madhësia hyrse për rele është zakonisht ndonjë madhësi kontinuale elektrike (rryma,tensioni etj.)

Gjersa madhësia dalëse është shpeshëhëre positive(psh. Të hapura të mbyllura).Parimi i mbrojtjes rele  përbën një apo shpeshëher më  shumë rele të lidhura në mes veti sipas skemave të caktuara.

  Relet shërbejnë për matjen e madhësive të vëzhguara(vështuara)realizimin e vonesave kohore dhe përcjeljen e operacioneve të duhura.Pasi që prishjet dhe regjimet jon ormale zakonisht përcillen me ndryshimet e rrymës,tensioni,impedancës shpejtësisë pastaj ndrishimeve të ftohjes së forcës,zhvillmit të madhë të sasië së nxetësisë.

 

 Relet më të përhapura janë:

 -Releja elektrike(reagon në madhësin e rrymës)

 -Releja e tensionit(reagon në lartësin e tensionit)

 -Releja (reagon në madhësin e impedancës)

 -Releja frekuentive(reagon  në ftohje të qarkullimit dhe forcës së madhësisë)

 -Releja  termike(reagon në zvillimin e rritur të nxehtësisë).

       Relet mund të reagojnë në rritje të madhësisë hyrëse d.m.th. kur madhësia hyrëse të kalon vlerën e caktuar,ose me zvogmimin e madhësisë hyrëse dotë thotë kur madhësia hyrëse të bie nën vlerën e caktuar.Për realizimin e vonesës kohore përdorët releja kohore si shkallë dalëse të pajimeve mbrojtëse të cilat veprojnë në çyçjen e ndërprerësit(këto janë zakonisht mbrojtje nga prishjet e mbrendhëshme)përdorët organi eksektutiv.

  Sipas normës ky është rele i fuqishëm rele robust i aftë te veproj për ndërëprerje të procesit.Në praktikën e sotme zbatohen konstuksionet elektromekanike,statike tëapjimevemrojtëse dhe rele.

 Më detalisht për konstruksionet rele nësohet në literatur të gjëra,ndërsa këtu si shembull dotë përshkruhet releja tejelektrike.

Releja tejelektrike është pajim i cili reagon kur rryma kalon vlerën e caktuar paraprkisht të vendosur në objektin e mbrojtur.

Releja telelektrike mund të jetë konstruksion elektromekanik apo statik.

Ne fig.1 janë të paraqitura skemat e dy konstruksioneve të thejshta të relesë.

    Si shembull konstruksiont elektromekanik ne fig.1.a. është paraqitur releja elektromekanike.

                            Principi i mbrojtjes rele

Nga pajimet paraprake shihet që rele nga pamja e automatike është e mundshme të konsiderohet vepër të qarkut të rregullaciont dhe atë si element i cili në vete bashkon funksionet e rregullatorit,komparatori.

  Pajimit të cili ndrron madhësin e forcës eletktrike të rrymes në forcë mekanike.Kjo forcë krahasohet me forcën e spirales e cila shkaktohet me pozitë të cili e hap spiralen.Pjesët dalëse janë kontaktet ndërsa madhësia dalësit dalëse gjenden kontaktet(“hapur”-“myllur”ose “pozitë majtas”-pozitë nukleare”-pozitë  djathtas”)

   Në mbështëtjet e releve elektromekanike përcillët sinjali i rrymës nga oblejkti i mbrojtur përmes dhënsit matës (fig.2) mund të merr dhënsi matës të  padëshiruar.

   Knontaket dalëse të releve mbyllin qarkun komandues të cilen e levizë mekanizmi për ndërprerje i cili këtu është si pajim lëvizës.

 Mekanizmi për mdëtprerje  i cili këtu është paraqitur si pajim lëvizës.

 Mekanizmi për përjashtim hap kontaktet e ndërpresit i cili këtu është pajim elektrik kah objekti i mbrojtur me qka realizohet mbrojtja e objektit të mbrojtur.

   Pajimet mbrojtëse primare dhe sekondare.

 Pajimet mbrojtëse mund të kyqen në rrymë dhe tension të rrjetit direkt.Ose përmes transformatorëve matës elektrik ose tensionit siq është paraqitur me shembullin e reles   fig.3.(2.80)pajimi mbrojtës i kyqur direkt quhet pajim mbrojtës Primar,ndërsa Pajimi i kyqur përmes Transformatorit quhet Pajim Mbrojtës Sekondar.

   Paisjet mbrojtëse sekondare janë më të përhapura nga ato primarëp për shkak të disa përparsive:

- Janë më të izoluar nga tensioni i lartë

- Mund të vendosen në vende të përshtatshme panvarsisht nga lokacioni i  elementit mbrojtës.

-Prodhohen për rryma standarte(1A ose 5A) dhe tensioneve (100V) panvarsisht nga rryma dhe tensioni në qarkun e elemniti mbrojtës.

Përparsia e pajimeve mbrojtës primare ësthë se ato nuk kërkojn transformator matës,burime ndihëmse të furnizmit të fiquve të vogla në rrjetet të tensionit të gjërë 10KV.Zbatimi i tyre është i mundur vetëm aty ku mbrojtja realizohet sipas skemave të thjeshta me ndihmën e relesë të rymës dhe tensinoit,pa kërkesë për saktësi të madhe.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

RREGULLIMI I MADHËSIVE TË PROCESIT

 

Sot sistemet e rregullimit shfrytëzohen në termoenergjetik, në metarulgjin e zezë dhe të ngjyrave, në automatizimin e procesit, në industrin e naftës dhe të ushqimit etj.

Kjo është një llojllojshmëri e automatizimit të proceseve teknologjike, të cilat dihet se dallojnë njëri nga tjetëri për nga natyra fizike. Shum të dhëna statike fitohen nga analiza e karakteristikave dinamike të proceseve, të cilat rregullohen, poashtu tregohet se ekziston një numër i kufizuar i strukturave tipike te të cilat gjithëherë ekziston rregullimi lokal i qarqeve rregulluese.

Për realizimin e qëllimeve themelore duhet të njihet mire dhe në mënyrë të plotë objekti rregullues dhe parametrat e tij të cilët ndikojnë në procesin prodhues. Mes parametrave më të rëndsishëm të cilët e karakterizojn sjelljen e procesit teknologjik janë: temperatura, shtypja, rrjedhja dhe niveli. Detyra e sistemit rregullues është të matë, kontrolloj, mbaj (ruaj) në nivelin e dhënë ose të ndrroj në bazë të ligjit të dhënë këto parametra ose relacionet e tyre, të i lëshoj në lëvizje ose të i ndalë.

 

 

RREGULLIMI AUTOMATIK I TEMPERATURËS

 

Në përbërjen e proceseve industriale mes numrit të parametrave të parametrave të cilët e karakterizojnë procesin prodhues më së shpeshti lajmërohet temperatura e cila matet, kontrollohet dhe rregulohet.

Rregullimi i temperaturës mund të bëhet kryesisht në dy mënyra: kontinuale (vazhdimisht) dhe diskrete (ndaras). Në rastin e parë, për shembull, përmes ventilit, rrëshqitësi në transformatorin rregullues, potenciometri njejtë e rrit ose e zvoglon energjin e nxehmësit, derisa në rastin ekzekutues  elementi ekzekutues në moment hapet ose mbyllet, siç është shembulli i rregullatorit dypozitësh, trepozitësh etj.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

RREGULLIMI I TEMPERATURËS ME NDIHMËN E TERMORREGULLATORIT KONTINUAL

 

Termorregullatori (fig.1) është paisje që në mënyrë automatike mat dhe rregullon temperaturën e objektit rregullues.

 

Fig.1.  Skema principiale e rregullimit automatik të temperaturës

 

Sistemi mates përbëhet prej elementit primar dhënësit  R_t  dhe qarkut mates- detektorit (ura) ku ura  vazhdimisht është në ekuilibër (drejtëpeshim).

Në këtë skemë galvanometri është i kyçur në njërën diagonale të urës, dhe potenciometri me pike të mesme. Vlera e dhënë e temperaturës përshtatet në rezistencën R_z . Ura punon në principin e urës së Winstonit. Drejtëpeshimi i urës arrihet kur në diagonalen me galvanometer nuk ka rrymë dhe në këtë rast vlera e vërtetë e temperaturës është e njejt me temperaturën e dhënë. Pas prishjes së ekuilibrit (drejtëpeshimit), nëpër galvanometer kalon një rrymë dhe gjilpërën treguese  e kthen në njërën anë.

Tensioni në mes gjilpërës treguese dhe pikës së mesme të potenciometrit nga vlera e dhënë, ky sinjal përcillet në përforcues dhe kështu i përforcuar e kyç vë në lëvizje servomotorin. Motori e lëviz reduktorin mekanik (RM), kurse reduktori mekanik e lëviz rrëshqitësin në autotransformator (AT), që është në proporcion me sinjalin e gabimit. Për dallim prej rregullatorit pozicional, këtu rregullimi kryhet pandërprer (kontinualisht). Në të njejtën kohë motori vepron në makinën e shkrimit e cila shkruan (vizaton) ndrrimet e temperatures në kohë.

Prej kahjes së rrotulimit të motorit mvaret, nxehmësi (G) i cili fiton më pak ose më shum tension me qëllim të mbajtjes së temperatures në vlerën e dhënë. Bllok-skema  strukturale e këtij sistemi është paraqitur në fig.2.

 

 

 

                    Fig.2.  Bllok skema strukturale e SARR të temperatures

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

RREGULLIMI AUTOMATIK I TEMPERATURËS SË UJIT

 

Në fig.3. është parqitur pajisja për rregullimin e temperaturës së ujit me anë të rregullatorit dypozitësh – diskret.

           Fig.3.   Rregullimi automatik i temperaturës së ujit.

 

Shëndrruesi matës themelor është termostati (1).

Në këtë rast funksioni i termostatit  realizohet me ndihmën e kontaktit të termometrit i cili është mbushur me zhivë. Kur temperatura e ujit arrin vlerën, zhiva ngritet dhe vie në kontakt me përquesin kontrollues K₂, i cili e mbyll qarkun rrymor të reles elektromagnetike (2). Lëvizja e spiralës së reles e çkyç nxehmësin (3) nga qarku rrymor. Kur temperatura e ujit bie nën vlerën e dhënë, zhiva, në të cilën hyn kontakti i përquesit K₁, humb kontaktin me përquesin kontaktues dhe e çkyç qarkun e reles, spiralja kthehet në pozitën fillestare dhe e mbyll qarkun rrymor të reles.

Përquesi kontaktues K₂, është i lëvizshëm dhe në të përshtatet vlera e dëshiruar e temperatures.

Në fig.4. është paraqitur bllok-skema strukturale e këtij sistemi.

 

 

 

 

 

Fig.4.  Bllok-skema strukturale i SRRA të temperaturës

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

RREGULLIMI  AUTOMATIK  I  NIVELIT

 

Problemi i rregullimit të nivelit të ujit paraqitet në rregullimin (mbajtjen) e rrjedhjes së ujit në hyrje dhe dalje prej rezurvuarit  ( Q₁ = Q₂ ).

Krahas kësaj, kërkohet matja e vërtet e lartësis së nivelit, mbajtja e ekuilibrit që vlen për lartësin që ka qenë. Në disa realizime të shembujve të rregullimit të nivelit, mbajtja (ruajtja) e lartësis së dhënë të nivelit mund të jet e njejt me procesin për qka në të njejtën kohë kryhet rregullimi i nivelit dhe rregullimi i rrjedhjes.

 

a)      Tek procesi i thjesht mund të jen dy zgjidhje, dhe ato jan:

 

-          Mbajtja e lartësis së nivelit në vler kostante, e pamvarur prej vlerës së dhënë. Mbajtja e lartësis së nivelit ndikon në rrjedhjen e ujit në hyrje dhe dalje të gypit  (fig.1.a).

 

                                                       a)

 

                b)

  Fig.1.  Rregullimi automatik i nivelit të ujit dhe përshtatja e rrjedhjes:

a)      Në dalje të gypit,  b)  Në hyrje të gypit.

-          Mbajtja (ruajtja) e lartësis së nivelit në vlerë konstante, nga vlera e caktuar e rrjedhjes. Mbajtja e lartësis së nivelit në rezervuar arrihet me veprimin e rrjedhjes në hyrje të gypit, që rrjedhja e ujit në dalje të gypit të jet përafërsisht konstante duhet të vlej shprehja: Q₂ = .

Niveli lartësis caktohet nga vlera e dhënë e rrjedhjes Q_2dh. Kjo mënyr e rregullimit është paraqitur në Fig.1.b.

 

    b)  Rregullimi më i përbër (i ndërlikuar) i nivelit të ujit paraqitet në objektin ku bëhet pastrimi i ujit (Fig.2).   

 

 

                                     Fig.2. Sistemi për pastrimin e ujit

 

Te ky sistem rritet rezistenca hidraulike (presioni) gjat kohës. Për këtë patjetër matet lartësia e nivelit në bazenin për pastrimin e ujit dhe rrjedhja në gypin përcjellës të ujit, ku përmes ventilit (V₁) veprojm në gypin hyrës dhe në gypin dales përmes ventilit (V₂). Veprimi i ventilit (V₂) e mban rezistencën hidraulike (presionin) në bazen, kurse veprimi i rrjedhjes në hyrje e mban lartësin në vlerë konstante.

Sasia e ujit pastrim në bazen Q_p është në proporcion me sipërfaqen tërthore të prerjes në bazën S_B dhe shpejtsin e rritjes së lartësis së nivelit , përkatësisht dallimi i rrjedhjes në hyrje dhe në dalje.

 

                                                                                                              (1)

 

Për shkak të lajmrimit të rezistencës hidraulike (R_h) në relacionin  rezervuar-gypi dales, e cila është e barabart me shumën e rezistencës hidraulike - të filtrit (R_f) dhe rezistencës hidraulike të ventilit (R_v), kurse rrjedhja Q₂ në dalje ipet me shprehjen:

 

                                                                                           (2)

 

Rezistenca hidraulike (presionit) filtrit ndryshon gjat kohës dhe ndryshimet e saja gjat kohës veprojn në formë të çrregullimeve të jashtme në ndrrimin e lartësis dhe rrjedhjes Q₂.

Nëse në vend të vlerave të përgjithshme të madhësive marrim shtesat e vogla të tyre, fitojm shprehjen në vijim.

 

                                                         (3)

 

Nëse marrim operatorin:      fitojmë:

 

                       

 

                                                              (4)  

                                                                  (5)

ku janë:

 

                     dhe                                (6)

 

                                                                                (7)

                                                                                   (8)

 

Ku: K_v është koeficienti transmetues i ventilit, kurse X_v është lëvizja e ventilit (mbylljes).

Shpejtsia e lëvizjes së ventilit (mbylljes) është:

 

                                                                                  (9)

 

ku K_r është koeficienti transmetues i rregullatorit, ndërsa tensioni  U_e(p) ipet me shprehjen:

 

                                                                       (10)

 

Në bazë të përshkrimit të principit të rregullimit dhe ekuacioneve të mësipërme mund të vendoset bllok – skema strukturale e sistemit, që është paraqitur në Fig.3.

 

                   Fig.3.  Bllok skema strukturale e sistemit për pastrimin e ujit.

 

 

 

 

 

                                               

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

RREGULLIMI  AUTOMATIK  I  RRJEDHJES

 

Rrjedhja, si madhësi e procesit, lajmërohet në proceset industriale, ngjashëm (njejtë) si rrjedhja e ujit në natyrë.

Në proceset industriale shpesh kërkohet të sigurohet sasi e saktë e rrjedhjes së lëndës së pare e cila fitohet në ndonjë proces teknologjik, njejtë ka kërkesa të shumëta për rregullimin e rrjedhjes së fluideve, gazeve dhe materialeve të  imta (thërmuara). Rregullimi i rrjedhjes tek uji natyral kryhet për pastrimin e ujit nga papëstërti të ndryshëme, për furnizimin e popullësis me ujë.

Procedura e rregullimit të rrjedhjes mvaret vetëm nga sistemi hidrodinamik në të cilin kthehet uji. Nga aspekti i burimit të rrjedhjes dallohen dy tipe të përgjithshme të sistemit hidrodinamik.

 

- sistemi hidrodinamik, paraqet rezervuarin e mbushur me ujë deri në një lartësi të caktuar dhe gypit i cili është i vendosur në fund të rezervuarit, nëpër të cilin rrjedh uji nga rezervuari nën ndikimin e peshës së ujit           ( fig.1.a ):

 

 

                        a)                                                     b)

           

       Fig.1.  Tipet e përgjithshme të sistemit hidrodinamik.

 

-          sistemi hidrostatik, përbëhet nga rezervuari me ujë, pompës e cila nxjerr ujin nga rezervuari (fig.1.b).

 

Tek këto tipe të sistemit hidrodinamik ekzistojnë kushte të ndryshme në të cilat zhvillohet procesi dinamik, si dhe dallimi i dytë në veqanti është se nuk ekziston zgjidhje e thjeshtë për rregullimin automatik të rrjedhjes.

RREGULLIMI AUTOMATIK  I   RRJEDHJES TEK SITEMI ME POMPË

 

Tek ky tip i sistemit hidrodinamik ekzistojnë dy metoda (mënyra) karakteristike të rregullimit të rrjedhjes:

 

-          Përshtatja e shpejtësis së rrotullimit të pompës  ( fig.2.a ) dhe

-          Pjesa kthyese e ujit përsëri në rezervuar  ( fig.2.b ).

 

Nga ( fig.2.a ) sinjali i rrjedhjes së vërtetë q përcillet në shëndrruesin matës i cili e krahason me vlerën e dhënë të rrjedhjes q_dh.

Sinjali i gabimit  e = q_dh - q  përforcohet dhe vepron në motorin i cili e sjell pompën, me çka rrjedhja rregullohet në mënyr automatike.

 

 

 

a)                                                                            b)

 

Fig.2.   Rregullimi automatik i rrjedhjes së ujit me anë të sistemit                                                                                                                                                                                                 hidrodinamik me pompë.

 

Në rasatin e dytë (fig.2.b), një pjesë e ujit në dalje të pompës, kthehet menjëher në rezervuar, përmes ventilit (V). Të cilin motori (M) e hap më shumë ose më pak. Shëndrruesi matës është vendosur në dalje të gypit me ujë, te i cili në rastin e parë sinjali i vërtetë i rrjedhjes krahasohet me sinjalin e vlerës së dhënë të rrjedhjes. Sinjali i gabimit që paraqet:              e = q_dh – q  së pari përforcohet pastaj shëndrrohet në tension dhe pastaj ky tension vepron në motorin dykahësh i cili e hap ose e mbyll ventilin. Me këtë është siguruar rregullimi automatik i rrjedhjes.

 

                                                

RREGULLIMI AUTOMATIK I RRJEDHJES SË UJIT NË REZERVUAR PREJ TË CILIT RRJEDH UJI

 

Tek sistemi te i cili rezervuari është i mbushur me ujë deri në një lartësi të caktuar, ndërsa uji rrjedh prej tij nën ndikimin e peshës së ujit, kërkohet të matet rrjedhja e vërtet e ujit, si dhe ndryshimi i lartësisë së nivelit, dhe çrregullimet e jashtme të cilat ndikojnë në rrjedhje (fig.3).

Rregullimi automatik i rrjedhjes realizohet me lidhjen rivepruese negative, dhe kështu vlera e vërtet e sinjalit të rrjedhjes i matur në shëndrruesin matës përcillet në komparator dhe krahasohet me vlerën e dhënë të rrjedhjes. Vlera e dhënë e rrjedhjes në formë të sinjalit të tensionit U₂  përshtatet (rregullohet) në potenciometrin P₁. Sinjali i gabimit përforcohet dhe përcillet në servomotor i cili e hap ose e mbyll ventilin rregullues (V).

 

    Fig.3. Rregullimi automatik i rrjedhjes së ujit në rezervuar prej të cilit   

                                              rrjedh uji.

 

Megjthëse, rrjedhja mvaret prej ndryshimit të lartësis, kërkesat janë: rritet puna e rregullimt efikas, dhe sinjali i lartësis së ujit  U_h arrin në komparator dhe paralizohet (bllokohet) nga vlera e sinjalit të dhënë, pastaj përforcohet dhe e udhëheq servomotorin. Përkufizimi matematik i rrjedhjes nëpër sipërfaqen (hapsirën) e hapur në servoventil dhe lartësia e nivelit në rezervuar llogaritet me relacionin:

 

                    Q (S,h)  =  S                                                         (1)

 

Rritja e rrjedhjes q, që përcillet me ndrrimin e sipërfaqes  lartësin ndryshuese  , mund të llogaritet me shprehjen:

 

                                   (2)

 

Nëse është  <<  S₀  dhe   <<  h, vlera e q përafërsisht mund të llogaritet me shprehjen:

 

                                                                            (3)  

 

ku janë:   K₁ =      dhe       K₂ = S₀  .                                 (4)

 

Për këtë kërkohet kompenzimi i ndikimit të ndryshimit të lartësise së nivelit të ujit.

Në  (fig.4.)  është paraqitur bllok – skema srukturale e këtij sistemi:

 

                Fig.4.  Bllok – skema  strukturale e sistemit në baz të fig.3.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

RREGULLIMI AUTOMATIK I RRJEDHJES TË MATERIALIT TË IMTËSUAR  (KOKRRUAR)

 

Sistemi i cili kryen rregullimin automatik të rrjedhjes së materialit të imtësuar që në vete përmban transportuesin në formë të spirales, është paraqitur në fig.5.

 

Fig.5.  Rregullimi automatik i rrjedhjes së materialit të imtësuar (kokrruar)

 

Me rregullimin e shpejtësis këndore të transportuesit në formë të spirales në të njejtën koh kryhet edhe rregullimi automatik i rrjedhjes së materialit.

Materiali rrëshqitës në transportuesin në formë të spirales absolutisht ( krejtsisht) mund të mospërfillet, ashtuqë rrjedhja e materialit të imtësuar drejpërdrejt është në përpjestim me shpejtësin këndore të boshtit të transportuesit në formë të spirales. Dhe në këtë rast ndryshimi i lartësisë së nivelit të materialit lajmrohet si çrregullim i jashhtëm që ndikon në momentin e lëvizjes. Që të kemi rregullim efikas, matet niveli i materialit dhe fitojmë përcjelljen e sinjalit në hyrje të përforcuesit diferencial. Lidhja rivepruese negative përmes Tahogjeneratorit përcillet si snjal i shpejtësis së motorit, përkatsisht si sinjal i rrjedhjes së materialit, dhe krahasohet me vlerën e dhënë të rrjedhjes. Sinjali i gabimit i përforcuar përcillet në motor i cili përmes reduktorit e lëviz boshtin e transportuesit në formë të spirales më shpejt ose më ngadal derisa vlera e vërtet e rrjedhjes nuk është e njejtë me vlerën e dhënë. Bllok skema strukturale këtij sistemi është paraqitur në fig.5.                                              

 

 

                

Fig.6. Bllok – skema strukturale e SARR të rrjedhjes  së  materialit të imtësuar

 

 

 

 

 

 

 

 

STABILITETI I SISTEMIT

 

Kushtet themelore të stabilitetit

Te sitemet rregulluese stabile madhësia e rreguluar (madhësia në dalje) në gjendjen stacionare e merr ndonjë vler konstante, nëse në sistem veprojn madhësit dalëse (të gjitha njëherit) konstante. Përndryshe sistemi rregulues është jostabil nëse në kushtet e njejta madhësia e rregulluar nuk oscilon, por amplituda e saj rritet deri në pakufi. Në rast se kemi të njohur ekuacionin diferencial të qarkut rregullues atëherë problemi i stabilitetit shpie kah zgjidhja e ekuacionit diferencial homogjen i dhënë në formën:

 

                          (1)

 

Respektivisht ekuacioni karakteristik i tij që fitohet me aplikimin e transformimit të Laplasit në relacionin (1).

 

                                                          (2)

 

Nëse sistemi rregullues është i paraqitur si në fig.1.

 

Fig.1.  Sistemi rregullues

 

Funksioni transmetues isistemit rregulues të dhënë në fig.1. është:

 

                                                                                                   (3)

 

Nëse në shprehjen (3) emëruesin e barazojmë me zero:

 

                                                                                        (4)

 

Atëher shprehjen e fituar e quajmë ekuacioni karakteristik i sitemit.

-          Kushti themelor i stabilitetit thotë:

Sistemi rregullues është stabil nëse pjesët reale të të gjitha rrënjëve janë negative. Në fig.2. është paraqitur pozita e rrënjëve në rrafshin kompleks, rrënjët s₁ dhe s₈ janë reale, rrënjët s₂ dhe s₃ kanë pjesën reale negative (në këtë rast sistemi rregullues SR është stabil).

 

                     Fig.2. Pozita e rrënjëve në rrafshin kompleks

 

Nga fig.2. shihet se te rrënjët s₄ dhe s₅ pjesa reale është zero, pra janë rrënjë të pastërta imagjinare. Këto dy rrënjë na japin oscilimin sinusoidal me amplitudë konstante dhe për këtë nuk mundëson rregullimin stabil. Rregullimi, ekuacioni karakteristik i të cilit ka vetëm një rrënjë të tipit s₄ deri në s₈ është jostabil.

Prandaj kushtin themelor për stabilitet e definojm gjithashtu me pozitën e rrënjëve të ekuacionit karakteristik në rrafshin kompleks:

Qarku rregullues është stabil vetëm atëher, nëse të gjitha rrënjët e ekuacionit karakteristik gjenden në pjesën e majtë të rrafshit kompleks. Atëherë tregojnë rrënjët stabile, për ndryshim prej atyre jostabile të cilat gjenden në pjesën e djathtë ose në boshtin imagjinar. Në fig.3. janë paraqitur disa raste të rrënjëve të ekuacionit karakteristik në rrafshin kompleks si dhe sinjalet gjegjëse dalëse.

 

Fig.3. Paraqitja e poleve dhe rrënjëve dhe përgjigjja e sistemit

 

Ky kusht matematikor për stabilitet në praktik nuk mjafton. Prej sitemit rregullues në praktikë nuk kërkojmë vetëm të jetë stabil, por duhet të jet ,,mire” stabil që d.m.th. se proceset kalimtare duhet të jenë mire të shuara, kështu që flasim për shkallën e stabilitetit.

Në Fig.4. paraqesim pozitën e rrënjëve të ekuacionit karakteristik të rendit të tretë si edhe në dalje përgjigjjen e sistemit.

 

                      

                                     Fig.4.  Pozita e rrënjëve

 

Te rrënjët s₄ dhe s₅ pjesa reale është zero, pra janë pastër rrënjë imagjinare. Këto dy rrënjë na japin oscilimin sinusoidal me amplitudë konstante dhe për këtë nuk mundëson rregullimin stabil. Rregullimi, ekuacioni karakteristik i të cilit ka vetëm një rrënjë të tipit s₄ deri s₈ është jostabile.

 

 

 

 

 

 

 

 

Fig.5.  Pozitat e ndryshme të rrënjëve

 

Në Fig.6. parqesim format themelore të procesit rregullues

 

 

Fig.6. Forma themelore e procesit rregullues

 

Lakoret 1 dhe 2 të paraqitura në fig.6. paraqesin sistemet stabile, ndërsa lakoret 2 dhe 3 paraqesin sistemet jostabile. Proceset e paraqitura me lakoret 1 dhe 3 janë aperiodike, kurse 2 dhe 4 janë oshiluese. Te sistemi stabil për t  menjanimi në procesin aperiodik (joshuarës) lakorja 1 ose amplituda në procesin kalimtar oshilues (lakorja 2) gradualisht zvogëlohen dhe anonjn kah zeroja.

Te sistemi jostabil për t  menjanimi dhe amplituda në proceset përkatëse (aperiodik – lakorja 3 dhe oshilues – lakorja 4) në mënyrë monotone anojnë në infinit.

 

 

 

Plc-KONTROLLERET LOGJIK TE PROGRAMUAR

PLC

Kontrollori llogjik i programueshëm ose programmable logic controller (PLC) është një kompjuter industrial i specializuar në administrimin e veprimeve industriale. PLC zbaton një program dhe përpunon sinjalet digjitale dhe analogjike të cilët vijnë nga sensorë dhe ju drejtohen aktualizuesve të pranishëm në një impiant industrial. Me kohë, pas thjeshtësimit dhe përparimit të teknologjisë ka hyrë edhe në përdorimin e përditshëm e shtëpiak ; instalimi i një PLC në panelin elektrik të një banese, ndihmon në administrimin e impianteve të instaluar në një shtëpi si psh: impianti ngrohës, antivjedhje, ujitës, LAN, dritave, etj...

Një PLC dhe një objekt hardware.
Karakteristika kryesore është fortësia ekstreme, në fakt një sistem PLC është vendosur në panele elektrike, në zhurmë, me shumë interferenca elektrike, me temperatura të larta dhe me lagështi të lartë. Në disa raste PLC është në funksion 24 orë në 24 për 365 ditë të vitit, në impiante që nuk mund të pushojnë kurrë.

Struktura e PLC përshtatet me procesin e automatizimit.Gjate projektimit të sistemit të kontrollit zgjidhen skeda të përshtatshme me madhësitë elektrike në loje. Skedat e ndryshme vendosen në BUS-in e PLC.

Tabela e përmbajtjeve [fshih] 1 Funksionimi 2 Struktura e PLC 2.1 Ushqyesi 2.2 CPU 2.3 Skedat hyrëse digjitale 2.4 Skedat dalëse digjitale 2.5 Skedat hyrëse analoge 2.6 Skedat dalëse analoge 2.7 Skedat e komunikimit 2.8 Skedat speciale 2.8.1 Skedat e numërimit te shpejte 2.8.2 Skeda programuese me prodhim te kompjuterizuar 2.8.3 Skeda PID (Proporcionali Integral i Derivuar) 2.8.4 Skeda kontrolli te akseve 3 Gjuhe programimi 3.1 Gjuhet grafike 3.2 Gjuhet tekstuale 4 Shenime 5 Zera te përbashkëte 6 Lidhje të jashtme

[redakto] Funksionimi

Veprimi i parë që PLC kryen është leximi i hyrjeve dhe këtu nënkuptohen të gjitha hyrjet si ato digjitale edhe ato analoge, të vendosura në board, ose në lidhje të jashtme bus. Pasi ka lexuar hyrjet gjendja e tyre memorizohet në një memorie të quajtur "Regjistër imazh i hyrjeve".Në këtë pikë udhëzimet e komandës përpunohen në sekuencë nga CPU-ja dhe rezultati memorizohet në "Regjistrin e imazhit dalës".Në fund përmbajtja e imazhit të daljeve shkruhet në daljet fizike, d.m.th daljet hapen. Përderisa përpunimi i udhëzimeve përsëritet vazhdimisht flitet për përpunim ciklik ndërsa koha që i nevojitet kontrollorit për një përpunim të vetëm quhet koha e ciklit (zakonisht pak milisekonda).

[redakto] Struktura e PLC

Një PLC është i përbërë nga një Ushqyes, nga CPU që në raste të veçanta mund të ketë një memorie RAM ose ROM ose EPROM ose EEPROM, nga një numër i caktuar skedash hyrjeje digjitale dhe daljesh digjitale, dhe në rastin kur nevojiten madhësi analoge PLC mund të përbëhet nga skeda hyrjeje ose daljeje analoge dhe digjitale së bashku.

Nëse PLC vepron në rrjet me PLC të tjerë janë të nevojshme disa skeda komunikimi të përshtatshme me protokollin e rrjetit i cili duhet të ndodhet gjithashtu edhe tek PLC e tjera.

Në rast të veprimeve të lëvizjes, si në fushën e [robotika|robotikës], PLC është e pajisur edhe me skeda të kontrollit të akseve, d.m.th disa skeda shumë të shpejta e të sofistikuara që të lejojnë të administrosh lëvizje dhe pozicionime.

[redakto] Ushqyesi

Ushqyesi është një aparaturë e nevojshme për funksionimin e PLC. Ky i fundit përdoret për t'iu dhënë energji elektrike të gjitha skedave të PLC. Jepen energji prej 5 V të nevojshme për skedat, tension + ose - 12 V, dhe tensione me voltazhe të tjera gjithmonë duke dhenë elektricitet me rrymë të vazhduar. Mund të jete i integruar ose jo në PLC.

[redakto] CPU

CPU është truri i PLC. CPU është një skedë e ndërlikuar e bazuar në një logjikë të programueshme (Infineon tek CPU Siemens S7) me funksion bazë memorizim dhe akses tek I/O, si edhe bootloader, dhe me një zonë memorie në dispozicion të programit të përdoruesit, d.m.th të programit të automatizimit.
Memoria e përdoruesit është shpesh e jashtme si p.sh memoria EPROM. Avantazhi i memories së jashtme është i lidhur me thjeshtësinë e programimit ose me thjeshtësinë e modifikimin të këtij të fundit.
CPU gjatë funksionimit me rrëgjim bashkëvepron me të gjitha skedat e lidhura me BUS -in e PLC duke transferuar të dhëna e komanda nga dhe drejt botës së jashtme (input dhe output).

Një prej karakteristikave të shumë CPU -ve është kapaciteti për të menaxhuar modifikimet e programit të menaxhimit të procesit gjatë funksionimit normal. Ky funksion është shumë i dobishëm në rastin e impianteve që duhet të jenë gjithmonë aktivë si për shembull në kontrollin e procesit dhe në prodhimin industrial në seri.

Në brendësi të CPU ka pjese të ndryshme, prej të cilave:

• bashkësi menaxhimi, ose informacione menaxhimi të PLC në vetvete, të vendosura nga ndërtuesi dhe transparente tek përdoruesi ;
• arkiv temporizatorësh dhe kontaktesh funksionale për operimin e PLC;
• memorie imazh të procesit, d.m.th informacionet hyrëse dhe komandat dalëse të procesit;
• memorie përdoruesi, në të cilën shkruhen programet që PLC duhet të zbatojë;
• ndërfaqe për pajisjen e programimit, që komunikon me veglat e programimit;
• bus të dhënash, komande, adresa për automobilizimin e të dhënave nëpërmjet pjesëve të ndryshme dhe me ambjentin jashtë CPU -se.

[redakto] Skedat hyrëse digjitale

Skedat hyrëse digjitale janë te përdorura për kontrollin e madhësive digjitale, d.m.th tensione me dy vlera (si p. sh 0 V ose 24 V, ose 0 V 110 V). Ç'do skede mund te menaxhoje nga 4 ne 32, madje edhe 64 hyrje digjitale te veçanta nga njëra tjetra. Sinjalet nga fusha mbërrijnë me kavo elektrike deri tek morseteria e skedës dhe çdo kanal i veçante është domosdoshmërish i mbrojtur nga siguresa me amperazhin e duhur.

[redakto] Skedat dalëse digjitale

Skedat dalëse digjitale përdoren për aktualizuesit digjitale. Për shembull një rele është një aktualizues digjital, megjithëse mund te kenë vetëm dy gjendje te qëndrueshme : te ç'eksitoje, ose te eksitoje. Tjetër shembull i një aktualizuesi është një valvol digjitale me dy gjendje : e hapur ose e mbyllur (elektrovalvul).

Edhe ne rastin e skedave dalëse digjitale, mund te menaxhohen nga një minimum prej katër dhe një maksimum prej 64 daljesh digjitale te veçanta.

[redakto] Skedat hyrëse analoge

Kjo lloj skede hyrëse lejon kontrollin e madhësive elektrike vlera e te cilave mund te ndryshoj brenda një intervali. Madhësitë ne loje janë ne tension ose ne rryme. Për shembull janë te disponueshme skeda hyrëse analoge ne rryme, me një interval te ndryshueshëm nga 4 mA dhe 20 mA. Shume prodhues te PLC -ve mundësojnë skeda me hyrje analoge për sonda temperature Pt100 por edhe termocifte T, J, K, etj. Këto skeda mundësohen me rezolucione te ndryshme (8-12-14-16 bit) dhe me 1 ose me shume hyrje te ndara ne mënyre galvanike te mundshme ne morseteri ose tek konektori frontal.

[redakto] Skedat dalëse analoge

Skedat dalëse analoge lejojnë te kontrollosh aktuaktoret e ndryshueshëm.

Mund te jene ne rryme ose ne tension dhe te kenë një rezolucion te determinuar te shprehur ne bit. Për shembull është e mundshme te komandosh një motor elektrik nëpërmjet një inverteri duke ndryshuar shpejtësine, nëpërmjet frekuences, nga zero ne shpejtësinë maksimale.

Perveç shembullit te cituar me sipër nevojiten edhe rregullime temperature duke ndryshuar intervalin ne dalje, si p.sh rregullimet e dritës.

Një shembull shume i qarte është ai i intensitetit te ndriçimit te një serie dritash tavani. Nëpërmjet një potenciometri mund te ulim ose te risim ndriçimin. Me çdo rritje ose ulje te ndriçimit korrespondon një sinjal ekuivalent ne rryme ose tension.

[redakto] Skedat e komunikimit

PLC gjate funksionimit mund te komunikoje me kompjuter, me PLC te tjerë ose me te tjera pajisje te tjera si makinat CNC (torno ose freza me kontroll numerik te ndërmarrjeve).

Komunikimi me kompjuter dhe pajisje te tjera ndodh nëpërmjet tipeve te ndërlidhjes standarde si :

• RS232
• RS422/RS485
• TCP/IP

Komunikimi me PLC te tjerë ndodh nëpërmjet protokolleve standarde si p. sh :

• Profibus
• DeviceNet
• TCP/IP
• Modbus
• Modbus Plus
• Modbus TCP/IP
• Controlnet
• EGD
• UDP/IP
• CAN BUS^[1]
• etj.

[redakto] Skedat speciale

Çdo PLC i nivelit te mesëm e te larte, përvec skedave hyrëse dhe dalëse, analoge dhe digjitale, ka te inkorporuara module te dedikuar me detyra automatizimi. Avantazhi ne përdorimin e këtyre skedave është ai i te pasurit ne kontroll te një veprimi/ngjarjeje ne mënyre te pavarur nga cikli i PLC, duke e çuar PLC ne funksionin e kontrollit/parametrizimit. Oferta është e madhe dhe çdo prodhues jep zgjidhje te ndryshme prej te cilave bien ne pah :

[redakto] Skedat e numërimit te shpejte

Janë ne gjendje te kapin sinjalin e një sensori numërimi dhe drejtimi (lart/poshtë ose rritje/zbritje) plus një kanal zerimi, ne tensione 0÷24 V sipas standardeve RS-422. Normalisht është e mundshme te programohet një ngjarje. Tek këto skeda normalisht është i mundshëm një numër i limituar daljesh te programueshme.

[redakto] Skeda programuese me prodhim te kompjuterizuar

Detyre e këtyre skedave është te emuloje një ose me shume prodhime te kompjuterizuara mekanike duke pranuar ne hyrje një sinjal qe vjen nga një enkoder dhe është e mundshme, nëse pozicioni është midis koordinatave te caktuara, te aktivosh një veprim nëpërmjet një daljeje digjitale.

[redakto] Skeda PID (Proporcionali Integral i Derivuar)

Shpesh ne fushën industriale është e nevojshme te kontrollosh një ndryshore te procesit (për shembull fuqia e aplikuar ne një element qe mund te nxehet), duke nxjerre ne pah një ndryshore te varur prej saj (për shembull temperatura e një ambienti). Nëse procesi është i veçante dhe kritik është e nevojshme te zbatosh kontrollin ne mënyre te kujdesshme, nëpërmjet moduleve te dedikuara.

[redakto] Skeda kontrolli te akseve

Nevojitet disa here te kontrollosh një organ mekanik nëpërmjet një motori, si p. sh. motor brushless ose motor hap-pas-hapi. Disa skeda kane një përdorim shume te thjeshte, lejojnë te fiksohet një kuote dorëzimi qe aksi duhet te arrije dhe një hyrje feedback pozicionimi, disa te tjera mjaft komplekse - lejojnë fleksibilitet te madh dhe lejojnë te emulojnë profile te ndryshme. Kërkojnë zakonisht një modul fuqie te (amplifikator rryme) për komandimin efektiv te rrymës.

[redakto] Gjuhe programimi

PLC për t'iu përgjigjur detyrave ka nevoje te programohet. Programimi i PLC kryhet normalisht me një PC ku një software i specializuar te lejon te krijosh programe për te shkarkuar ne memorien e CPU -se te PLC -se.
Këto software programimi mund te lexojnë programin direkt nga memoria e CPU -se dhe te shfaqin programin ne PC.
Normalisht programi shkruhet ne PC dhe shkarkohet ne PLC si edhe ruhet ne PC për modifikime te mëtejshme ose për siguri. Normativa IEC 1131-3 e 1993 ka standardizuar 5 gjuhe programimi, prej te cilave 3 grafike dhe 2 tekstuale.

Normativa u azhornua me daljen e "CEI EN 61131-3" e quajtur ndryshe edhe "CEI 65-40" Edicioni i pare: 1º qershor 1996.

[redakto] Gjuhet grafike

• Ladder diagram (LD o KOP) e qujtur gjuhe me kontakte - Është gjuha me e përdorur deri pak vjet me pare, e cila është transportimi informatikë i qarqeve elektrike te përdorura nga elektrotekniket..
  Automatizimi industrial ishte i buzuar ne logjiken e sistemeve te kablluara, PLC lejoi transportimin e koncepteve te logjikes se kablluar ne gjuhen Ladder. Programuesi thjesht përdor simbole logjike qe korrespondojnë me sinjale hyrëse dhe dalëse për te implementuar logjiken duke mos kablluar me relete, por duke vizatuar skemat elektrike ne programin e programimit.
• Sequential Function Charts (SFC) i quajtur Diagrami funksional sekuencial - Përdoret edhe si vegel specifike. Kjo gjohe lejon te implementohet një makine me gjendje te perfunduar.
• Function Block Diagram (FBD o FUP) e quajtur Diagrama me blloqe funksionale - Analog me diagramat rrethore.

[redakto] Gjuhet tekstuale

• Instruction List (IL o AWL) e quajtur Lista e instruksioneve - Gjuhe me nivel te ulet shume e ngjashme me gjuhen Assembler. Mund te kuptohet shume shpejt nga Ladder.
• Structured Text (ST) i quajtur Tekst i Strukturuar - Gjuhe e nivelit te larte e ngjshme me Pascal.

[redakto] Shenime

MESAZHET

 

Short Message Service (SMS), është komunikimi tekst shërbimin komponent e telefonit, internetit apo sisteme të komunikimit celular, duke përdorur të komunikimit të standardizuar protokolle që lejojnë shkëmbimin e mesazheve tekst të shkurtër midis linjës fikse ose pajisje të telefonisë celulare. SMS mesazheve tekst është më gjerësisht të përdorur të dhënat e aplikimit në botë, me 2.4 miliardë përdorues aktiv, ose 74% e të gjithë abonentëve të telefonisë mobile. [citim i duhur] SMS term është përdorur si një sinonim për të gjitha llojet e mesazheve tekst të shkurtër, si dhe si aktivitet përdorues vetë në shumë pjesë të botës.

SMS përdoret si në aparate moderne ishte me origjinë nga telegraphy radio në pagers memo radio duke përdorur protokollet e standardizuara telefonit dhe të përcaktuara më vonë si pjesë e Sistemit Global për Mobile Communications seri (GSM) e standardeve në 1985 [1] si një mjet për dërgimin e mesazheve deri në 160 karaktere [2], për në dhe nga aparate mobile GSM. [3] Që nga atëherë, mbështetje për shërbimin është zgjeruar për të përfshirë teknologjitë e tjera të lëvizshme si ANSI rrjetet CDMA dhe Digital AMPS, si dhe satelitore dhe rrjetet fiks. [citim duhur] Shumica e porosive SMS janë mesazhe mobile-me-celular tekst pse standard mbështet lloje të tjera të transmetimit të mesazheve si.
Përmbajtje
[Hide]

    * 1 Historia
          o 1,1 koncepti fillestar
          o 1.2 Zhvillimi i hershëm
          1,3 o Mbështetje në arkitektura të tjera
          1,4 o Implementimi hershëm
          1,5 o Tekst i mesazheve jashtë GSM
          1,6 o SMS sot
    * 2 Detajet teknike
          o 2,1 GSM
          o 2,2 Message size
          o 2,3 SMS Gateway ofruesit e
          o 2,4 ndërlidhjen me rrjete të tjera
          2,5 o komandat AT
          2,6 o mesazhe Premium-vlerësuarat shkurtër
          2,7 o SMS në rrjetet e telefonisë satelitore
          o 2,8 Vulnerabilities
                + 2.8.1 spoofing SMS
    * 3 Shërbimet e urgjencës
    * 4 Shiko edhe
    * 5 Referencat
    * 6 Lidhje të jashtme

[Redaktoni] Historia
[Redaktoni] Koncepti fillestare
SMS porosie mujore në SHBA (miliardë)

Ideja e shtuar tekst mesazheve të shërbimeve të përdoruesve mobil nuk është e shpeshtë në shumë komunitete e shërbimeve të komunikimit mobil në fillim të viteve 1980. Planin e parë të veprimit të Grupit të GSM CEPT, të miratuar në dhjetor 1982, kërkuan "The shërbimet dhe objektet e ofruara në rrjetet publike telefonike kaloi dhe të dhënat publike të rrjeteve ... duhet të jenë në dispozicion në sistemin celular". [4] Ky objektiv përfshin shkëmbimin e mesazheve tekst në mënyrë të drejtpërdrejtë midis stacioneve mobile, ose të transmetohet nëpërmjet Message Trajtimi Sistemet gjerësisht në përdorim që nga fillimi i viteve 1980. [5]

Koncepti SMS është zhvilluar në bashkëpunim franko-gjermane e telefonisë celulare në 1984 nga Friedhelm Hillebrand dhe Bernard Ghillebaert. [6] Risi në SMS është i shkurtër. GSM është e optimizuar për telefoninë, pasi kjo ishte identifikuar si zbatimin e tij kryesore. Ideja kryesore për SMS është që të përdorin këtë sistem telefonisë-optimizuar, dhe për të transportuar mesazhe në rrugë të sinjalizuar të nevojshme për kontrollin e trafikut të telefonisë gjatë periudhave kohore kur nuk ka sinjalizim në trafik ekzistonte. Në këtë mënyrë, burimet e papërdorur në sistem mund të përdoret për të transportuar mesazhe me kosto minimale. Megjithatë, ishte e nevojshme për të kufizuar kohëzgjatjen e mesazhe për 128 bytes (përmirësuar më vonë në 140 bytes, ose 160 shtatë-bit karaktere) në mënyrë që mesazhet të mund të përshtaten në formatet ekzistuese sinjalizuar.

Ky koncept lejohet SMS për t'u zbatuar në çdo stacion të lëvizshëm nga përditësimin e softuerit të saj. Ky koncept ishte i dobishëm për zbatimin e SMS në çdo stacion të lëvizshëm prodhuar ndonjëherë dhe në çdo rrjet nga ditët e para. Për këtë arsye, një bazë të madhe të terminaleve SMS aftë dhe rrjetet ekzistuar kur përdoruesit filloi të shfrytëzojë SMS. [7] Një element i ri ishte një rrjet të nevojshme të specializuara të shkurtër shërbim mesazh qendër, dhe enhancements u kërkohet të kapacitetit të radios dhe të transportit të rrjetit të infrastrukturës për akomoduar në rritje të trafikut SMS.
[Redaktoni] Zhvillimi i hershëm

Zhvillimin teknik i SMS është një bashkëpunim shumëkombëshe në mbështetje të kuadrit të standardeve të organeve, dhe përmes këtyre organizatave të teknologjisë u bërë të lirë në dispozicion për të gjithë botën. Kjo është e përshkruar dhe të mbështetur me dëshmi në seksionet e mëposhtme. [8]

Propozimin e parë e cila ka iniciuar zhvillimin e SMS është bërë nga një kontribut të Gjermanisë dhe Francës në takimin e grupit GSM në shkurt të vitit 1985 në Oslo [9]. Ky propozim është elaboruar më tej në GSM nëngrup WP1 Services (Kryetar Martine Alvernhe, France Telecom) në bazë të një kontribut nga Gjermania. Ka pasur edhe diskutime fillestar në nëngrupin aspektet WP3 rrjetit të kryesuar nga Jan Audestad (Telenor). Rezultati ishte miratuar nga grupi GSM kryesore në një dokument të '85 qershor e cila është shpërndarë në industri. [10] Dokumentet të dhëna mbi SMS ishin përgatitur nga Friedhelm Hillebrand (Deutsche Telekom) me kontribute nga Bernard Ghillebaert (France Telecom).

SMS është konsideruar në grupin GSM kryesore si një shërbim të jetë e mundur për sistemin e ri dixhital celular. Në GSM dokument "Shërbimet dhe Objektet duhet të sigurohet në sistemin GSM", [1] dy celular-celular-origjinën dhe ndërpritet mesazhe të shkurtra të paraqiten në tabelën e teleservices GSM.

Diskutimet mbi shërbimet GSM janë konstatuar në rekomandimin GSM 02,03 "TeleServices mbështetur nga një PLMN GSM" [11] Këtu një përshkrim rudimentare e tre shërbimeve të ishte dhënë.:

   1. Short mesazh Mobile ndërprerë (SMS-MT) / Point-to-Point: aftësia e një rrjeti për të transmetuar një Short Message të një telefoni celular. Mesazhi mund të dërgohen me telefon ose nga një aplikim të software.
   2. Short mesazh Mobile Origjinën (SMS-MO) / Point-to-Point: aftësia e një rrjeti për të transmetuar një Short Message dërguar nga një telefon celular. Mesazhi mund të dërgohet në një telefon ose në një aplikim të software.
   3. Short mesazh Cell Broadcast.

Materiali i përpunuar në GSM dhe nëngrup i saj WP1 është dorëzuar në pranverë të vitit 1987 në një trup të ri të quajtur GSM IDEG (Zbatimin e ekspertëve Shërbimet e të Dhënave dhe telematik Group), i cili kishte fillimit të saj Maj 1987 nën kryesinë e Friedhelm Hillebrand (gjermanisht Telekom ). Sot teknik standard i njohur është krijuar kryesisht nga IDEG (më vonë WP4) si dy rekomandime GSM 03.40 (të dy shërbimeve të pikë-për-pikë bashkohen së bashku) dhe GSM 03.41 (transmetohet qelizës).

WP4 krijuar një grup Hartimi Mesazh Trajtimi (DGMH), e cila ishte përgjegjëse për specifikimin e SMS. Finn Trosby of Telenor kryesoi grupin e draftit të parë përmes saj 3 vjet, në të cilin dizajni i SMS u krijua. DGMH kishte rreth 5-8 pjesëmarrësve, dhe Finn Trosby përmend si kontribues të madh Kevin Holley, Eija Altonen, Didier Luizard dhe Alan Cox. Plani i veprimit i parë [12] përmend për herë të parë Specifikimet teknike 03,40 "teknike Realizimi i Short Message Service". redaktor përgjegjës ishte Finn Trosby. Drafti i parë dhe shumë rudimentare të specifikimit teknik është kompletuar në nëntor 1987 [13]. Megjithatë, harton të dobishme për prodhuesit e ndjekur në një fazë të mëvonshme në periudhën. Një përshkrim të plotë të punës në këtë periudhë është dhënë në [14].

Puna në draft specifikimit të vazhdueshme në vitet në vijim disa, ku Kevin Holley e Cellnet (tani Telefonica O2 UK) ka luajtur një rol kryesor. Përveç përfundimit të specifikimit kryesore GSM 03,40, specifikimet e detajuara protokoll mbi sistemin interfaces e nevojshme edhe për të përfundojë.
[Redakto] Përkrahja në arkitektura të tjera

Zbatim Mobile Part (MAP) të protokollit SS7 përfshirë mbështetje për transportin e Messages Short përmes Rrjetit Qendror nga fillimi i tij. [15] Faza MAP 2 mbështetje të zgjeruar për SMS duke futur një kod të veçantë operacion për Mobile ndërprerë Short Message transportit. [16] Që Faza 2, nuk ka pasur ndryshime në Short Message paketa operacion në MAP, edhe pse paketa të tjera operacion janë zgjeruar për të mbështetur CAMEL kontrollin e SMS.

Nga 3gpp Shtyp 99 dhe 4 e tutje, Faza CAMEL 3 futur aftësinë për Network inteligjent (IN) për të kontrolluar aspekte të Short Message Service Origjinën Mobile, [17] ndërsa Faza CAMEL 4, si pjesë e publikimit 3GPP 5 e në vazhdim, siguron NE me aftësinë për të kontrolluar shërbimin e ndërprerë Mobile. [18] CAMEL lejon gsmSCP për të bllokuar dorëzimin (OT) ose ofrimit (MT) e Messages Short, mesazhet e rrugë në destinacione të tjera se sa që specifikuar nga përdoruesi, dhe do të kryejë të vërtetë me kohë të faturimit për përdorimin e shërbimit. Para se të standardizuar kontrollin CAMEL e Short Message Service, në kontrollin e mbështetur në zgjerimet shitësi kaloni specifike në Pjesën Network inteligjent Application (INAP) e SS7.
[Redaktoni] Implementimi hershëm

E para mesazh SMS [19] ishte dërguar në lidhje me rrjetin GSM Vodafone në Mbretërinë e Bashkuar më 3 dhjetor 1992, nga Neil Papworth e Sema Group (tani Airwide Solutions) duke përdorur një kompjuter personal me Richard Jarvis e Vodafone duke përdorur një celularin 901 Orbitel. Tekstin e mesazhit ishte "Gëzuar Krishtlindjet". [20]

Operacioni i parë komercial të një qendër të shërbimit të shkurtër mesazh (viruset), ishte nga Aldiscon (tani Acision) me Telia (tani TeliaSonera) në Suedi në vitin 1993 [21], e ndjekur nga Flotës Call (tani Nextel) [citim i duhur] në SHBA, Telenor në Norvegji [citim i duhur] dhe BT Cellnet (tani O2 UK) [citim i duhur] më vonë në vitin 1993. Të gjitha instalimet e parë e porta SMS ishin për njoftime të rrjetit dërguar në telefonat mobil, zakonisht për të informuar e mesazheve mail zë. E para shitet komercialisht shërbimin SMS është ofruar për konsumatorët, si një tekst person-to-person mesazheve të shërbimit nga Radiolinja (tani pjesë e Elisa) në Finlandë në vitin 1993. Shumica e aparate telefoni celular GSM në fillim nuk e ka mbështetjen e aftësisë për të dërguar SMS text messages, dhe Nokia ishte prodhuesi i vetëm celularin totale e të cilave telefon GSM linjë në 1993 mbështetur user-dërgimin e SMS text messages.

Rritja fillestare ishte i ngadaltë, me klientët në 1995 dërguar në mesatare vetëm 0.4 mesazhe për konsumator e re në muaj. [22] Një faktor në takeup ngadaltë e SMS ishte se operatorët ishin të ngadalshëm për të ngritur sistemet e akuzuar, sidomos për abonentët me parapagesë, dhe për të eleminuar mashtrim faturimin e cila ishte e mundur duke ndryshuar parametrat viruset në celular individuale për përdorimin e SMSCs të operatorëve të tjerë [citim i duhur].

Me kalimin e kohës, kjo çështje u eliminua nga faturimit kaloni në vend të faturimit në viruset dhe me karakteristika të reja brenda SMSCs të lejojë bllokimin e përdoruesve të huaj celular dërgimin e mesazheve nëpërmjet saj. Deri në fund të 2000, numri mesatar i mesazheve arriti në 35 për përdoruesit në muaj, [22] dhe nga ditën e Krishtlindjeve 2006, mbi 205 milionë mesazhe janë dërguar në Britani të Madhe vetëm. [23]

Kjo është pohuar gjithashtu se fakti që konsumatorët të roaming, në ditët e para, të marra rrallë faturat për SMS e tyre pas pushimeve jashtë vendit kishte një të rritur në tekstin e mesazheve si një alternativë për thirrjet zanore. [Citim i duhur]
[Redaktoni] Tekst i mesazheve jashtë GSM

SMS është projektuar fillimisht si pjesë e GSM, por tani është në dispozicion në një gamë të gjerë të rrjeteve, duke përfshirë rrjetet 3G. Megjithatë, sistemet jo të gjithë tekstin e mesazheve SMS të përdorni, dhe disa Implementimi dukshëm alternative e konceptit të përfshijnë SkyMail J-Phone and Mail të shkurtër NTT Formatet e, si në Japoni. Email mesazheve nga telefonat, si popullarizuar nga NTT mode-së i pranueshëm dhe RIM BlackBerry, edhe zakonisht përdor protokollet standarde të tilla si SMTP mail mbi TCP / IP.
[Redaktoni] SMS sot

Në vitin 2008, 4100000000000 text messages SMS u dërguan. SMS është bërë një industri masive komerciale, me vlerë mbi 81 miliardë dollarë globalisht që nga 2006. [24] Çmimi global mesatar për një mesazh SMS është 0,11 dollarë, ndërsa rrjetet mobile ngarkuar njëri-pagesa të tjera të vij e të paktën $ 0.04US kur lidh në mes të ndryshme rrjetet e telefonisë [citim i duhur]. SMS është relativisht popullor në Evropë, Azi dhe Australi dhe më pak në Amerikën e Veriut.


[Redakto] Detajet teknike
[Redaktoni] GSM
Artikulli kryesor: Short shërbim mesazh realizimi teknik (GSM)

Të shkurtër Message Service - Point to Point (SMS-PP) është definuar në rekomandim GSM 03,40 [3] GSM 03,41 përcakton Short Message Service -. Cell Broadcast (SMS-CB), e cila lejon mesazhet (reklamat, të informimit publik, etj ) që do të transmetohet të gjithë përdoruesit e telefonisë së lëvizshme në një zonë të caktuar gjeografike. [25]

Mesazhet janë dërguar në një qendër të shkurtër mesazh shërbim (viruset), që parashikon një "dyqan dhe përpara" mekanizëm. Kjo përpjekje për të dërguar mesazhe të marrësit SMSC së. Në qoftë se një marrës nuk është e arritshme, në rradhë të SMSC mesazhin për më vonë rigjykuar. [26] Disa SMSCs gjithashtu të sigurojë një "përpara dhe të harrojmë", opsion kur transmetimi është gjykuar vetëm një herë. Të lëvizshme ndërpritet (MT, për mesazhet e dërguara në një receptor telefoni celular) dhe celular me origjinë (MO, për ata të dërguar nga celularin celular) operacione janë të mbështetur. Mesazh dorëzimit është "përpjekje më të mirë", kështu që nuk ka garanci se një mesazh i vërtetë do të dorëzohet për marrësit e saj, por vonesa ose i plotë humbjen e një mesazhi është e pazakontë. Përdoruesit mund të kërkojë raporte të dërgimit për të konfirmuar se të arrijnë mesazhe marrësit e synuar, ose nëpërmjet parametrat SMS e telefonave më moderne, ose nga prefixing çdo mesazh me * 0 # ose * N #. EEE
[Redaktoni] Message size

Transmetimin e mesazheve të shkurtra midis viruset dhe celularit është bërë sa herë duke përdorur Zbatim Mobile Part (MAP) të protokollit SS7. Mesazhet janë dërguar me OT MAP-dhe operacionet e MT-ForwardSM, të cilit payload gjatësi është e kufizuar nga kufizimet e protokollit sinjalizuar për të pikërisht 140 octets (140 octets = 140 * 8 = 1120 bit bit). Mesazhet shkurtër mund të jetë e koduar duke përdorur një shumëllojshmëri të shkrimit:. default GSM 7-bit alfabetit, 8-bit të dhënave alfabetit, si dhe 16-bit UTF-16 alfabetit [27] Në varësi të cilën alfabetin e parapaguesit ka konfiguruar në celularin , kjo çon në maksimum madhësive të individit të shkurtër mesazhin e karaktereve 160 7-bit, 140 karaktere 8-bit, ose 70 karaktere 16-bit (përfshirë edhe hapësira). GSM 7-bit support alfabet është i detyrueshëm për celular GSM dhe elementet e rrjetit, [27], por karaktere në gjuhë të tilla si arabe, kineze, koreane, gjuhët japoneze ose cirilik alfabetin (p.sh. ruse, serbe, bullgare, etj) duhet të jetë e koduar duke përdorur 16-bit UTF-16 encoding karakter (shih Unicode). Kurs të dhënave dhe metadata të tjera është shtesë të madhësisë payload.

përmbajtje të mëdha (concatenated SMS, SMS multipart ose segmentuar, ose "SMS e gjatë") mund të dërgohen duke përdorur mesazhe të shumta, në të cilin rast çdo mesazh do të fillojë me një kokë të dhënat e përdoruesit (UDH) përmban informacion të segmentimit. Që UDH është pjesë e payload, numrin e shkronjave në dispozicion në segment është më e ulët: 153 për 7-bit encoding, 134 për 8-bit encoding dhe 67 për 16-bit encoding. Celularin marrjen është përgjegjës për reassembling mesazhin dhe prezantimin e tij të përdoruesit si një mesazh të gjatë. Ndërsa teorikisht standard lejon deri në 255 segmente, [28] 6 deri në 8 mesazhet segment janë maksimale praktike, dhe mesazhe të gjatë janë faturuar shpesh si ekuivalent për SMS mesazhe të shumta. Shih SMS concatenated për më shumë informacion. Disa ofruesve të kanë ofruar skemat e gjatësi të orientuara nga çmimi për mesazhe, megjithatë, kjo dukuri është e zhdukur.
[Redaktoni] SMS Gateway ofruesit e
Ky seksion nuk citojnë asnjë referenca apo burime.
Ju lutemi të ndihmojë në përmirësimin e këtij neni, duke shtuar citate në burime të besueshme. material Unsourced mund të sfidohet dhe të hiqet. (Qershor 2008)

portë SMS ofruesit të lehtësuar trafikun SMS midis bizneseve dhe konsumatorë të telefonisë mobile, duke përfshirë mesazhet e misionit-kritike, SMS për ndërmarrjet, ofrimin e përmbajtjes, dhe shërbimeve zbavitëse që përfshijnë SMS, p.sh. TV votimit. Duke marrë parasysh punën e SMS mesazheve dhe kosto, si dhe nivelin e shërbimeve të mesazheve, portë SMS ofruesit mund të klasifikohen si bashkime apo SS7 ofruesit.

Modeli i Agregat është i bazuar në marrëveshjet e shumta me transportuesit celular për të shkëmbyer dy rrugë trafikut të SMS brenda dhe jashtë SMSC të operatorit, i njohur gjithashtu si model përfundimin lokale. Bashkime nuk kanë qasje të drejtpërdrejtë në protokollin SS7, e cila është protokoll ku SMS mesazhet janë të shkëmbyera. SMS porositë janë dorëzuar për viruset e operatorit, por nuk celularin e parapaguesit: i SMSC kujdeset për trajtimin e mëtejshëm të mesazhit përmes rrjetit SS7.

Një tjetër lloj i provider SMS portë është i bazuar në SS7 lidhjes në rrugë SMS mesazheve, i njohur gjithashtu si model përfundimin ndërkombëtare. Përparësia e këtij modeli është aftësia për të dhënave rrugë drejtpërdrejt përmes SS7, i cili i jep kontrollin e ofruesit të përgjithshëm dhe dukshmërinë e rrugës të plotë gjatë SMS kurs. Kjo do të thotë SMS porosi mund të dërgohet direkt në dhe nga përfituesit, pa pasur nevojë të shkojë nëpër SMSCs të operatorëve të tjerë mobil. Prandaj, është e mundur për të shmangur vonesat dhe humbjet mesazh, duke ofruar garanci të plotë shpërndarjen e mesazheve dhe optimizuar kurs. Ky model është veçanërisht efikase kur përdoret në misionin e mesazheve SMS-kritike dhe të përdorura në fushën e komunikimit të korporatës.
[Redaktoni] ndërlidhjen me rrjete të tjera

Message Service Qendrat komunikojnë me Rrjetin Land Publik Mobile (PLMN) ose PSTN nëpërmjet QSHM Interworking dhe Gateway.

Subscriber-origjinën mesazhe janë transportuar nga një celularësh në një qendër të shërbimit, dhe mund të jenë të destinuara për përdoruesit e internet, abonentë në një rrjet fiks, ose të vlerës së shtuar Service Providers (VASPs), i njohur edhe si kërkesë-ndërprerë. Subscriber-ndërpritet mesazhet janë transportuar nga Qendra e Shërbimit për të celularit destinacion, dhe mund të vijnë nga përdoruesit celular, nga abonentë rrjetit fiks, apo nga burime të tjera të tilla si VASPs.

Në disa transportues jo-abonentë mund të dërgojnë mesazhe në telefon një abonent të përdorur një portë Email-to-SMS. Përveç kësaj, transportuesit shumë, duke përfshirë edhe AT & T, T-Mobile [29], Sprint [30], dhe Verizon Wireless [31], ofrojnë mundësinë për të bërë këtë nëpër faqet e tyre përkatëse.

Për shembull, një AT & T parapagues i të cilit numri i telefonit ishte 555-555-5555 do të merrni e-mail nga 5555555555@txt.att.net si mesazhe me tekst. AT & T abonentë lehtë mund të përgjigjeni këtyre mesazheve SMS, dhe përgjigjen SMS është kthyer në adresën e-mail origjinal. Dërguar një email tek SMS është pa pagesë për dërguesit, por marrësi është subjekt i akuzave të ofrimit të standardeve. Vetëm e para 1600 karaktere të një mesazh e-mail mund të dorëzohen në një telefon, dhe vetëm 160 karaktere mund të jetë dërguar nga një telefon.

Text-enabled fixed-line aparate janë të detyruar të marrin mesazhe në format tekst. Megjithatë, mesazhet mund të dorëzohen në jo-telefonat aktivizuar duke përdorur text-to-fjalimin e konvertimit. [32]

Mesazhet shkurtër mund të dërgoni përmbajtje binar të tilla si ton-zilet apo logot, si dhe të Mbi-ajër programimit (OTA) ose të dhënave të konfigurimit. përdor të tilla janë një zgjatje shitës-specifike të specifikimit GSM dhe ka standarde të shumëfishta konkurruese, edhe pse Messaging Smart Nokia është e zakonshme. Një mënyrë alternative për dërgimin e përmbajtje të tillë binar i mesazheve EMS, i cili është i standardizuar dhe nuk varet nga shitësit.

SMS është përdorur për M2M (Machine për Machine) e komunikimit. Për shembull, nuk është një makinë LED ekran të kontrolluara nga SMS, dhe disa kompani përdorin gjurmimin e automjeteve për transport SMS dhënat e tyre apo nevojat telemetrisë. përdorimin SMS për këto qëllime është ngadalë duke u zëvendësuar nga shërbimet GPRS për shkak të kostos së tyre të ulët në përgjithësi [citim i duhur]. GPRS është ofruar nga lojtarët e telekomit të vogël si një rrugë e dërgimit të SMS tekst për të ulur koston e SMS texting ndërkombëtarisht. [33]
[Redaktoni] komandat AT

Shumë njësi mobile dhe satelitore bejme mbështesin pranimin dhe dërgimin e SMS duke përdorur një version i zgjeruar i vendosur komanda Hayes, një gjuhë të veçantë komandë zhvilluar fillimisht për modem Smartmodem Hayes 300-baud në 1977. [citim i duhur]

Lidhja në mes të pajisjes fundore, dhe transmetues mund të realizohen me një kabllo serik (p.sh. USB), një lidhje Bluetooth, një lidhje infra të kuqe, etj përbashkëta komandat AT përfshijnë AT + CMGS (dërguar mesazh), AT + CMSS (dërgojë mesazh nga storage), AT + CMGL (mesazhe listën) dhe AT + CMGR (mesazh lexuar). [34]

Megjithatë, jo të gjitha pajisjet moderne mbështetjen e marrjes së mesazheve në qoftë se magazinimit mesazh (për shembull memorie të brendshme të pajisjes së) nuk është i arritshëm duke përdorur komandat AT.
[Redaktoni] mesazhe Premium-vlerësuarat shkurtër

Mesazhet shkurtër mund të përdoren për të ofruar shërbime Premium normë të abonentëve të një rrjeti telefonik.

Mobile-ndërpritet mesazhe të shkurtra mund të përdoret për të dhënë përmbajtje digjitale si alarme lajme, informacione financiare, logot dhe tones ring. E para-normë Premium përmbajtjen e mediave të dorëzuar përmes sistemit të ishte i pari SMS paguar në botë tone shkarkohen kumbues, siç nisi komercialisht nga Saunalahti (më vonë Jippii Group, tani pjesë e Elisa Group) në vitin 1998. Fillimisht vetëm Nokia quajtur telefonat mund të merren me ta. Nga 2002 e biznesit zile nivel global kishte tejkaluar një miliardë dollarë amerikanë e të ardhurave nga shërbimet, dhe rreth 5 miliard dollarë nga 2008 [citim i duhur].

Ofruesi i vlerës së shtuar të shërbimit (VASP) sigurimin e përmbajtjes paraqet mesazh me (s) SMSC të operatorit celular duke përdorur një protokoll TCP IP të tilla si të protokollit të shkurtër peer-to-peer mesazh (programet apo) ose Machine jashtme Interface (EMI ). The SMSC jep tekstin duke përdorur procedurën normale Mobile ndërprerë dorëzimit. Abonentët janë akuzuar shtesë për të marrë këtë përmbajtje premium, të ardhurat ndahet në mënyrë tipike në mes të operatorit të rrjetit mobil dhe VASP ose përmes aksioneve të ardhurave ose të një tarifë fikse transportit. Paraqitja në SMSC është trajtuar zakonisht nga një palë e tretë.

Mobile-origjinën mesazhe të shkurtra mund të përdoret gjithashtu në një mënyrë premium-vlerësuarat për shërbime të tilla si televotimi. Në këtë rast, VASP ofrimin e shërbimit të merr një kod të thjeshtë nga operatori i rrjetit telefonik, dhe abonentë të dërguar tekste për këtë numër. Pagesa për transportuesit e ndryshojnë nga transportuesi, përqindjet e paguar janë më të mëdha në çmimin më të ulët e shërbimeve SMS Premium. Shumica e ofruesve të informacionit duhet të presin që të paguajnë rreth 45% të kostos së premium SMS deri para në zgarë. Dorëzimit të tekstit të SMSC është identike me një nënshtrim standard MO Short Message, por pasi teksti është në viruset, Qendra Shërbimi (KS) identifikon Kodi i shkurtër, si një shërbim premium. KS do të drejtpërdrejta me përmbajtjen e mesazhit tekstit të VASP, zakonisht duke përdorur një protokoll IP të tilla si programet apo ose EMI. Subscribers janë akuzuar një premisë për dërgimin e mesazheve të tilla, me të ardhurat ndahet në mënyrë tipike në mes të operatorit të rrjetit dhe VASP. Kodet e shkurtër të punojnë vetëm brenda një vendi, ata nuk janë ndërkombëtare.

Një alternativë për SMS përbrenda është e bazuar në numrin e gjatë (format ndërkombëtare numrin, p.sh. 44 762 480 5000), e cila mund të përdoret në vend të kodeve të shkurtër për pritjen SMS në aplikime të ndryshme, të tilla si votimi TV, promovime të prodhimeve dhe fushatave. Numrat Long punë ndërkombëtarisht, lejojnë bizneset të përdorin numrat e tyre, në vend se kodet e shkurtra të cilat janë ndarë zakonisht të gjithë shumë të markave. Përveç kësaj, numra të gjatë janë numra jo-premium përbrenda.
Shih gjithashtu: Reverse faturimit SMS, kërko Mobile, dhe kodi i shkurtër
[Redaktoni] SMS në rrjetet e telefonisë satelitore

Të gjitha rrjetet tregtare telefon satelitor me përjashtim të Aces dhe OptusSat mbështetje SMS [citim i duhur]. Ndërsa në fillim aparate iridiumin vetëm mbështetje SMS hyrje, modele më vonë mund të dërgojnë mesazhe. Çmimi per mesazhin ndryshon për rrjete të ndryshme. Ndryshe nga disa rrjete telefoni celular, nuk ka pagesë shtesë për dërgimin e SMS ndërkombëtare ose për të dërguar një për një rrjet të ndryshme telefon satelitor. SMS nganjëherë mund të jetë dërguar nga zonat ku sinjali është tepër e dobët për të bërë një telefonatë zëri.

telefon rrjetet satelitore zakonisht kanë web-based ose e-mail-i bazuar Portals SMS ku mund të dërgoni SMS falas në telefonat e lidhur në atë rrjet të veçantë. ofruesve të shërbimeve të tjera komerciale të tilla si Targlets [35] të lejojë për SMS në 881 dhe 882 që numëron prefiksin plan. Disa nga ofruesit e tjerë të mbulojë gjithashtu plani 870.
[Redaktoni] Vulnerabilities

Të Shërbimit Global për komunikime Mobile (GSM), me numrin më të madh në mbarë botën e përdoruesve, succumbs të disa dobësi të sigurisë. Në GSM, vetëm të trafikut udhë ajrore midis Stacionit Mobile (MS) dhe marrës Base Station (BTS), është i koduar opsionale me një shifër lumë i dobët dhe i thyer (A5 / 1 ose A5 / 2). Të legalizuara është i njëanshëm dhe gjithashtu të prekshme. Ka edhe shumë dobësi të tjera të sigurisë dhe të metat [36]. dobësitë e tilla janë të pandara në SMS si një nga shërbimet më të lartë dhe i provuar me një disponueshmërinë globale në rrjetet GSM. SMS mesazheve ka disa dobësi të shtesë të sigurisë për shkak të ruajtur funksion të saj-dhe-përpara, dhe problemi i SMS të rreme që mund të bëhet nëpërmjet internetit. Kur një përdorues është roaming, përmbajtja SMS kalon nëpër rrjete të ndryshme, ndoshta duke përfshirë në internet, dhe është i ekspozuar ndaj sulmeve të ndryshme dhe dobësitë. Një tjetër shqetësim lind kur një kundërshtar merr akses te një telefon dhe lexon mesazhet e mëparshme të pambrojtur [37].

Në tetor të vitit 2005, hulumtuesit nga Pennsylvania State University botuar një analizë e dobësitë në rrjetet celulare SMS-të aftë. [38] Hulumtuesit spekuluar se sulmuesit mund të shfrytëzojnë funksionalitetin e hapur të këtyre rrjeteve që të ndërpriten ato ose t'i bëj të dështojë, ndoshta në një të gjithë vendin shkallë.
[Redaktoni] spoofing SMS
Artikulli kryesor: spoofing SMS

Industria e GSM ka identifikuar një numër të sulmeve të mundshme në mashtrim operatorëve të telefonisë celulare që mund të dërgohen me anë shpërdorimit të SMS mesazheve shërbimeve. Më serioze e kërcënimeve është SMS Spoofing. SMS Spoofing ndodh kur një fraudster manipulon informacion adresa në mënyrë që të luaj rolin e një përdorues që ka roamed mbi një rrjet të huaj dhe është dërguar mesazhe në rrjet në shtëpi. Shpesh, këto mesazhe janë adresuar në destinacione jashtë rrjetit në shtëpi - me shtëpi viruset në thelb të "rrëmbyer" për të dërguar mesazhe në rrjetet tjera.

E vetmja mënyrë e sigurt për zbulimin dhe bllokimin e mesazheve spoofed është në ekran mesazhet që vijnë mobile-origjinën për të verifikuar që dërguesi është një parapagues i vlefshëm dhe se mesazhi që vjen nga një pozicion të vlefshëm dhe të sakta. Kjo mund të zbatohet duke shtuar një funksion inteligjente mposhti në rrjet që mund të pyetje me origjinë të dhënat pajtimtar nga HLR para se mesazhi është dërguar për shpërndarjen. Ky lloj i funksionit inteligjente kurs është përtej aftësive të trashëgimisë mesazheve infrastrukturës. [39]
[Redakto] Shërbimet e urgjencës

Në disa vende SMS porosive mund të përdoren për të kontaktuar shërbimet e urgjencës. Në Mbretërinë e Bashkuar, SMS text messages mund të përdoret për të thirrur e shërbimeve emergjente pas regjistrimit në shërbimin emergencySMS. Ky shërbim ka për qëllim kryesisht në njerëzit që për shkak të aftësisë së kufizuar nuk janë në gjendje për të bërë një telefonatë zëri, por ka qenë kohët e fundit promovohet si një mjet për rrethoresh dhe alpinistë për të thirrur [40] [41] shërbimet emergjente nga zonat ku një telefonatë zëri nuk është e mundur për shkak të fuqisë të ulët të sinjalit.
[Redaktoni] Shiko edhe

    * Krahasimi i standardeve të telefonit celular
    * Gjuha SMS
    * Telegram
    * Tekst i mesazheve
    * Thumbing
    * Short Message Service Center (SMSC)
    * Short shërbim mesazh realizimi teknik (GSM)
    * Porta SMS (dërgimin tekst për të, ose nga pajisje të tjera se sa faqe)
    * SMS hubbing
    * Shtëpi SMS kurs
    Multimedia Messaging Service *
    * Extended Messaging Service

 

 

 

 

 

 

 

Hyrje

Kompjuteri digjital është shumë i përshtatshëm për aplikim në dirigjimin e proceseve prodhuese për shkak të fleksibilitetit të tij shpejtësisë së madhe të punës dhe mundësisë së përpunimit të sasive të mëdha të të dhënave. Aplikohet në të gjitha nivelet e dirigjimit – prej nivelit më të ultë të sistemit për rregullim automatik deri në nivelin më të lartë të sistemeve për dirigjim të prodhimeve të ndërlikuara.

Niveli më i lartë i dirigjimit të prodhimit përfshinë testimin e tregut, punëve komerciale-financiare, sigurimi i lëndëve të para. Kjo e gjitha mund të identifikohet si planifikim i prodhimtarisë dhe kryhet me ndihmën e kompjuterit të biznesit.

Niveli i njohur si terminim i pjesëve dhe kompjuteri i procesit siguron dirigjim optimal të prodhimit. Duhet thjeshtë të kuptohet sepse është shumë i varur nga lloji i prodhimit dhe nga shkalla e organizimit dhe automatizimit të procesit prodhues. Në përgjithësi mund të thuhet se në këtë nivel pranohet numër i madh i të dhënave hyrëse, bëhet përpunim i shumëllojshëm dhe në numër të caktuar të daljeve gjenerohen sinjale për dirigjim dhe sinjalizim si dhe tregohen të dhëna të ndryshme të rëndësishme për proces.

 

Kompjuteri i biznesit

Kompjuteri i procesit

Kompjuteri

Kompjuteri

Kompjuteri

Kompjuteri

DIRIGJIMI I MAKINËS

MBLEDHJA E TË DHËNAVE NGA UZINA

DIRIGJIMI I DEPONIMIT

DIRIGJIMI I TRANSPORTIT

DIRIGJIMI I CILËSISË

PLANIFIKIMI I PRODHIMTARISË

TERMINIMI I PJESËVE

DIRIGJIMI OPERATIV I PROCESIT

Figura 1. – Struktura e sistemit për dirigjim të prodhimtarisë

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Në nivelin “më të ultë” (këtë më të ultë duhet kuptuar kushtimisht, nga aspekti i hierarkisë së përgjithshme) për dirigjim operativ  të procesit përdoren kompjuterët. Edhe ky nivel shumë varet nga lloji i prodhimit dhe shkalla e automatizimit. Në përgjithësi mund të flitet për aplikimin e kompjuterëve digjital në dirigjimin e makinave, pastaj dirigjimin e deponimit, transportit dhe kualitetin e prodhimit. Kompjuterët në këtë nivel gjithashtu quhen edhe kompjuter të procesit.

Para dhjetë vitesh është folur për makrokompjuterë dhe kompjuterë personal, ndërsa sot flitet vetëm për kompjuterë.

 

Karakteristikat themelore të kompjuterëve të procesit

Arkitektura e kompjuterëve të procesit është e përcaktuar me kërkesa specifike të aplikimit, andaj edhe dallon nga arkitektura e kompjuterëve të aplikimit të përgjithshëm. Kërkesat më tipike te kompjuterët e procesit janë si në vijim:

-   Kompjuteri i procesit duhet të përpunoj numër të madh të sinjaleve hyrëse të cilët bartin sasi të madhe të të dhënave,

-   Shumica e këtyre sinjaleve për nga natyra  janë analoge,

-   Pas përpunimit në formën digjitale, sinjalet në dalje, sipas nevojës duhet të shndërrohen në formën analoge,

-   Nevojitet njëkohësisht të kryhen disa detyra me mundësi të ndërprerjes me qëllim të ekzekutimit të detyrave me prioritet,

-   Nevojitet që, në shumicën e rasteve kompjuteri punon në kohë reale, që nënkupton  se e përcjell procesin me shpejtësinë që ai natyrisht zhvillohet,

Kompjuterët e procesit, në bazë të kërkesave të dhëna, duhet të kenë shpejtësi mjaft të madhe të punës, kapacitet të nevojshëm të memories dhe numër të mjaftueshëm të pajisjeve periferike për marrje dhe konvertim të sinjaleve.

Dirigjimi i procesit mund të ilustrohet me ndihmën e bllok-skemës, siç është treguar në fig. 2.

Dirigjimi i procesit nuk është i mundur pa vlerësimin paraprak të gjendjes së tij. Me qëllim të vlerësimit të gjendjes së procesit maten madhësitë fizike të cilat e karakterizojnë. Madhësitë e procesit (masa, forca, zhvendosja, shtypja, temperatura, lagështia, faktori pH, etj.) maten me ndihmën e shndërruesve matës. Shndërruesit matës janë elemente apo pajisje në të cilët vepron madhësia matëse, në bazë të së cilës shndërruesit matës gjenerojnë sinjal elektrik proporcional me madhësinë matëse. Shndërrues matës janë elemente të ndjeshëm ose senzorë, dhënës ose transduser. Sinjalet që prodhojnë shndërruesit matës bartin në vete informacionin e vlerës së madhësisë matëse.

Sinjalet matës futen në kompjuter për të caktuar gjendjen e procesit dhe gjenerimin e sinjaleve për dirigjim – udhëheqje të procesit. Nëse procesi nuk zhvillohet në kufijtë e caktuar, që konkludohet në bazë të krahasimit të vlerës matëse të sinjalit dhe vlerave përgjegjëse referente të cilat janë të memoruara në kompjuter, kompjuteri në dalje gjeneron sinjale të cilat ndikojnë në organe dirigjuese në kahen e sjelljes së procesit në gjendje të duhur.

 

 

 

P  R  O  C  E  S  I

ED1

ED2

ED3

EDN

EM1

EM2

EM3

EMN

ELEMENTE DIRIGJUESE

MADHËSITË E DIRIGJUARA

MADHËSITË E MATURA

SHNDËRRUESIT MATËS

SINJALET DIRIGJUESE

SINJALET MATËSE

DEMULTIPLEKSERI

QARKU NDËRLIDHËS I DALJES

D/A

MULTIPLEKSERI

QARKU NDËRLIDHËS I HYRJES

A/D

KOMPJUTERI DIGJITAL

SINJALET HYRËSE TË KOMPJUTERIT

SINJALET DALËSE TË KOMPJUTERIT

PAJISJET HYRËSE: -          TASTIERA -          NJËSIA E DISKUT

PAJISJET DALËSE: -          MONITORI -          PRINTERI -          NJËSIA E DISKUT

Figura 2. – Bllok-skema e përgjithshme për dirigjim të procesit me ndihmën e kompjuterit

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Operatori komunikon me kompjuterin e procesit me ndihmën e tastierës speciale apo standarde. Programet dhe sasitë e mëdha të të dhënave te kompjuterët bashkëkohor të procesit lexohen nga njësia e diskut. Kompjuteri i procesit mund të përmbaj pajisje dalëse, siç janë: monitori, printeri, njësia e diskut. Specifikim për kompjuterët e procesit janë qarqet ndërlidhëse në hyrjen dhe daljen e tij, me ndihmën e të cilëve lidhet me shndërruesit matës dhe elementet dirigjuese të pajisjeve procesuese.

 

 

Qarqet ndërlidhëse kryesore të kompjuterëve të procesit

Qarku ndërlidhës ose interfejsi (ang. interface – ndërfaqe, e cila bënë përshtatjen e sinjaleve në mes dy pajisjeve, qarqeve hyrëse-dalëse) përdoret për përshtatjen e kompjuterit në pajisjet e ndryshme periferike. Ndërfaqet shërbejnë sepse pajisjet që lidhen në kompjuter, punojnë me të dhëna dhe sinjale me forma tjera prej atyre që punon kompjuteri digjital.

Kompjuteri digjital punon me vargjet 0 dhe 1 të organizuara në formë të fjalëve digjitale, të cilat mund të kenë gjatësinë prej 1 bajti (8 bitë), 2 bajtë (16 bitë), 3 bajtë (24 bitë), 4 bajtë (32 bitë), 6 bajtë (48 bitë) dhe 8 bajtë (64 bitë). Fjalët digjitale mund të paraqesin instruksione të programeve ose të dhëna. Të dhënat mund të paraqesin vlerat e këtyre sinjaleve: hyrëse, dalëse dhe dirigjuese. Në mes pajisjeve periferike dhe kompjuterit qarkullojnë sinjale.

Sinjalet të cilët nga pajisja duhet të hyn në kompjuter duhet të përpunohen ashtu që të mund të paraqiten në formë të të dhënave digjitale me gjatësi digjitale përgjegjëse. Të dhënat në kompjuter hyn në seri, në mënyrë sukcesive njëra pas tjetrës, prandaj edhe në rastin e disa pajisjeve hyrëse nevojitet të vendoset një radhë e caktuar e leximit. Të dy këto detyra (përpunimi i sinjaleve hyrëse për të fituar formë të përshtatshme për kompjuterin dhe vendosja e radhës së leximit) i kryejnë qarqet ndërlidhëse hyrëse.

Në pajisjet në dalje të kompjuterit nevojitet nga të dhënat dalëse të kompjuterit të formohen sinjale në formë të përshtatshme për pajisjet që ju dedikohen. Kur në dalje ka më shumë pajisje, nevojitet edhe radhitja e të dhënave, të cilët nga kompjuteri dalin në mënyrë sukcesive, një nga një në pajisjet përkatëse. Këto dy veprime i kryhen qarqet ndërlidhëse dalëse.

Sinjalet mund të jenë analoge dhe digjitale. Në rastin e pajisjeve periferike të cilat punojnë me sinjale digjitale, strukturave të përshtatshme ju përshtaten vetëm formatet. Në rastin e pajisjeve që punojnë me sinjale analoge, në strukturat e përshtatshme kryhet konvertimi analogo-digjital në hyrje të kompjuterit, dhe konvertimi digjitalo-analog në dalje nga kompjuteri.

Qarqet ndërlidhëse kryesore të kompjuterëve të procesit janë:

-          shndërruesit apo konvertuesit  analogo-digjital A/D,

-          shndërruesit apo konvertuesit  digjitalo-analog D/A,

-          multiplekserët dhe

-          demultiplekserët.

 

Kompjuteri digjital në unazën e SRRA/SDA

Kompjuteri digjital me ndihmën e konvertuesit A/D mund të punoj edhe me sinjale analoge. Nga ana tjetër me ndihmën e konvertuesit D/A kompjuteri mund të gjeneroj sinjale analoge. Nëse edhe merren parasysh mundësitë e përpunimit të llojllojshëm të sinjaleve, që cilësohet si fleksibilitet, është e qartë se kompjuteri mundet në mënyrë efikase të shfrytëzohet në sistemet SRRA/SDA.

 

P R O C E S I

FUNKSIONI I UDHËHEQJES

VLERËSIMI I GJENDJES

A/D

X

D/A

SISTEMI I UDHËHEQJES

KONTROLLORI

KOMPJUTERI DIGJITAL

Madhësia e dirigjuar

Madhësia e udh.

referente

Figura 3. – Unaza e mbyllur e SRRA/SDA me kompjuter digjital

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Në strukturën e lidhjes rivepruese aplikohet kompjuteri. Nëse madhësitë e procesit janë analoge, në strukturën e lidhjes rivepruese janë edhe konvertuesit A/D dhe D/A. Vlerësimi i gjendjes së procesit dhe funksioni i udhëheqjes realizohen në nivelin digjital, në mënyrë programore me ndihmën e mikroprocesorit. Sistemi i udhëheqjes me kompjuter digjital paraqet kontrollorin. Struktura e kontrollorëve është e përcaktuar me udhëheqje të procesit dhe funksionit. Kontrollori realizohet me mikroprocesor te udhëheqja e thjeshtë e funksionit, deri sa te proceset e ndërlikuara përdoren kompjuterët.

 

Sistemet e informacionit dhe dirigjimi i procesit

Prodhimtaria bashkëkohore është me numër të madh të të dhënave. Pajisjet që e përbëjnë sistemin informues të procesit bëjnë përpunimin e të dhënave dhe në këtë mënyrë janë pjesëmarrës në dirigjimin e procesit. Ky sistem paraqet parakusht kryesor për dirigjim të suksesshëm të prodhimtarisë. Në proceset prodhuese tek dirigjimi afër qarkullimit të masës dhe energjisë, qarkullim i rëndësishëm është edhe ai i të dhënave si bartëse të informacioneve.

Për të dirigjuar procesin duhet mbajtur me gjendjen e tij, përkatësisht të dihet gjendja momentale e procesit. Kjo quhet identifikim i procesit dhe realizohet me matjen e madhësive të procesit dhe vlerësimin e të dhënave për madhësitë matëse. Të dhënat e matura fitohen  nga sinjalet matëse me ndihmën e shndërruesve matës dhe qarqeve ndërlidhëse dhe vendosen në memorie. Grupi i të dhënave në memorie e përbëjnë bazën e të dhënave.

Përpunimin e të dhënave dhe arritjen e konkluzionit përkatësisht dirigjimin e bënë kompjuteri digjital me ndihmën e programeve të specializuar – eksperte. Logjika themelore e cila në atë rast aplikohet bazohet në pyetjet: „A është kjo?“ (ang. Is it this?), që i përgjigjet komparacionit dhe konkludimit ose vendimit „nëse – atëherë“ (ang. if – then).

Të dhënat dalëse të kompjuterit me ndihmën e qarqeve ndërlidhëse shndërrohen në sinjale dirigjuese me të cilët kryhet rregullimi i procesit.

Komandat dhe kërkesat me raporte dhe sqarime i jep shfrytëzuesi, operatori përmes tastierës. Raportet dhe shpjegimet kompjuteri i paraqet në monitor.

Se sa njeriu – operatori është i kyçur drejtpërdrejt në funksionimin e sistemit informues të procesit varet nga shkalla e automatizimit të procesit të dirigjuar. Tek shkalla e ultë e automatizimit njeriu bënë mbikçyrjen e të dhënave rreth gjendjes së procesit i cili automatikisht matet dhe paraqitet, sjell vendime dhe me ndihmën e elementeve dirigjuese dirigjon procesin. Në rastin e automatizimit të plotë njeriu vetëm mbikçyr se a po zhvillohet dirigjimi në mënyrë të caktuar dhe intervenon në situata të parregullta.

Në strukturën e sistemit informues të procesit mund të vërehen tri nënsisteme: për komunikim njeri – sistem, pjesa qendrore apo procesori qendror dhe përshtatje e procesorit qendror dhe procesit. Shfrytëzuesi, operatori merr informacionin për gjendjen e procesit përmes instrumenteve treguese të ndryshme (ekraneve, plloterëve, etj.). Në sistem mund të veprohet përmes tastierës, ndërprerësve, joy stikëve dhe pajisjeve të ngjashme për futjen e të dhënave dhe instruksioneve.

Pjesa qendrore është kompjuter i procesit i cili përbëhet nga mbështetja harduerike dhe softuerike – programore.

Sistemi për përshtatje të kompjuterit të procesit dhe vet procesit në rastin më të madh përbëhet nga shndërrues të ndryshëm.

Funksionet themelore të sistemit informues të procesit, siç është thënë edhe më parë janë grumbullimi dhe përpunimi i të dhënave nga procesi për të mbikëqyrur, dirigjim dhe rregullim, përkatësisht udhëheqje të procesit, si dhe komunikimin e njeriut me sistemin. Sistemi informues i procesit në aplikime të ndryshme mund ti ketë të gjitha funksionet e lartpërmendura apo pjesën më të madhe të tyre. Shumica e këtyre funksioneve janë të ngjashme në lloje të ndryshme të proceseve.

 

 

 

 

 

 

 

 

R E F E R E N C A T

 

G. Nikolić, D. Martinović: Osnove Automatskog Upravljanja, Zavod za udžbenike, Beograd 2006

http://automatika.etf.bg.ac.rs/files/predmeti/os3urv/materijalipredavanja/ddc_07.pdf

http://www.tehskola-ki.edu.rs/literatura/Racunari_u_SU_skripta.pdf

Shënime nga lënda Bazat e Rregullimit Automatik, Bujanoc 2010/2011.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                   shkolla e mesme “Sezai surroi” Bujanoc

 

profili arsimor: ELEKTROTEKNIK I KOMPJUTERËVE

                

 

 

 

 

 

 

  

PUNIM MATURE

 

Tema: SHËNDRRUESIT E SHTYPJES DHE TEMPERATURËS

 

 

Lënda: BAZAT E RREGULLIMIT AUTOMATIK

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

          Profesori i lëndës                                                                                              Nxënësi                                                                                                                                              

      VAID ALIU, ing. dip.                                                                        ALMIR REXHEPI, IV₈

 

                                                                                   

                                      

 

                                                                                        

                                                                                    Qershor, 2012

Punim  Mature                                                                    Almir   Rexhepi       .

 

 

 

PËRMBAJTJA

 

 

 

 

 

 

 

1.SHËNDRRUESIT E SHTYPJES.

 

 -Manometrat me zhiv ose alkool

 -Manometrat spiralor

4.MANOMERTRAT ELEKTRONIK

 

5.SHËNDRRUESIT E TEMPERATURËS

 

-Termometrar e zhivës dhe të alkoolit

-Termometrat manometrik

-Termometrat termoelektronik

-Termometrat rezistorik

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

               

  Punim  Mature                                                                    Almir   Rexhepi       .

 

 .SHËNDRRUESIT E SHTYPJËS

 

 .SHTYPJA

 

    Definohet si madhsi fizike në mes te raportit të forcës për njesi të sipërfaqës .

   Si njësi ndrkomtare për matjen e shtypjës  është Paskali që shenohet me Pa, kurse ne praktikë lejohet edhe njesi tjera siq janë: Bar,Atmosfer etj, ku me kto madhsi matëse janë të punuar një numër i madh instrumenteve matse të shtypjes.

Shtypja apsolute definohet si  shtypje e matur në vakum të plot ku nuk kemi ndikim të shtypjes atmosferike.

Të shumtën e rasteve si njësi krahasimi dhe si pikë orijentimi  merret shtypja atmosferike,

në të shumtën e  rasteve shtypja  normale njihet si  shtypje P=1000mBar. Vlerat më të larta se  kjo njihen si mbi shtypje (shtypje e lart atmosferike) dhe vlerat ma te vogla se kjo njihen si shtypje e ult atmosferike. Instrumentet për matjen e shtypjes janë  manometrat. Sipas principit të   punës dhe funksionimit   kto instrumente ndahen  në  shum lloje.

Në figurën e më poshtme janë paraqitur disa  lloje dhe forma të manometrave për matje të shtypjes në disa vende të ndryshme.

 

 

                        

                                                   Fig.1.Manometrat dhe llojet e tyre.

Për pikë referente të shtypjës të shumtën e rasteve merret shtypja atmosferike.

   -MANOMETRAT ME ZHIV OSE ALKOOL; janë një ndër  llojet e monometrave që u prodhuan ndër më të parët. Mirpo edhe sod përdoren sepse kan saktësi shum të lart të matjes. Manometrat e zhivës kan përdorim për matje të sakta në mjeksi dhe në vendet ku duhet saktësi e lart e matjës.

 

-MANOMETRAT SPIRALOR. Te këta manometra shtypja që matet përcaktohet në baz të deformimit  të gypit spiralor të mesingut. Në maje të spirales (Në mes) lidhet treguesi I cili në funksion të shtypjes qvendoset prej pozitës zero deri në maximale në funksion të vlerave që është shkallzuar.

      

 

 

 Punim  Mature                                                                    Almir   Rexhepi       .

      

                        

                                Manometrat  e  zhivës  dhe   llojet e tyre

 

 

Duhet pasur kujdes me kta manometra që të mos kyqen për matje të shtypjeve mbi vlerat për të cilët jane parapa sepse vjen deri te dëmtimi I spiralës dhe humb saktsia e matjës.

                              

MANOMETRAT   ELEKTRONIK

 

Kta lloje të manometrave bëjnë shëndrrimin e madhsis së forcës së veprimit të shtypjes në madhsi elektrike. Edhe ky lloj i manometrave në konstruksion bazohet në manometrat e më hershëm spiralor(Me deformim).

Këndi I qvendosjes te këta manometra është prej 0-270 shkall.

Ne vend të treguesit te manometrat elektronik është lidhur sistemi potenciometrik I cili me  ndryshimin e shtypjes  ndryshon vlerën e tensionit, më pastaj kjo vler e tensionit kalon në pllak elektronike ku përpunohet  dhe më pastaj në displej  paraqitet vlera numerike  e madhsis që matë dhe njësia matëse Bar ose Atmosfer psh.(3.5 Bar).

-Pamja skematike e funksionimit të manometrit elektronik është dhënë në figurën e më poshtme.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Punim  Mature                                                                    Almir   Rexhepi       .

 

                   

 

 

Manometrat digital  dhe dhojet e tyre

 

Manometrat e sistemit me deformim mund të ken si element të ndieshem grupin spiralor ose membrane që janë elemente  të cilet e ndrishojn formen në funksion të shtypjes.

Sistemi me spirale I manometrave  mund të përballoj shtypje shum më te lart se manometrat me një rend të spirales .Pra për matjet e shtypjës ma të lart përdoren manometrat që kan shum rrath spiralor.

Për manometrat rregullues që përdorën për matje të shtypjes më pak se 1 bar,pra monometrat për vacuum kan sisteme në form të harmonikës të cilët zhvillojn fuqi të madhe.

 

SHËNDRUESIT E TEMPERATURËS

 

Temperatura është një ndër madhësit fizike që më së herët kan fillu të matet me metoda të ndryshme.Temperatura është madhësi e cila e karakterizon shkallen e nxemjes së materialeve.

Në qoftëse shqyrtojm pamjen  mikroskopike mund të themi se temperatura është masa e vlerës mesatare të energjis kinetike,të lëvizjes së molekulave ose atomeve të jet materiali.

Në përdorim jan shum shkall për matje te kësaj madhësie fizike.

Më së shpeshti që perdoret është shkalla e celsiuzit `c.

Kjo shkall e matjes bazohet në dy pika kritike të ujit, ku temperatura  0 `c është mar si pika e ngrirjes së ujit dhe 100`c është mar  si I pika e vlimit të ujit.

Shkalla e kelvinit për matjen e temperaturës bazohet me temperature apsolute që është krahasuar me shkallen e celsiusit 0`K=-273,15`c.Instrument për matjen e kësaj madhësie fizike është termometri.Edhe ket instrument për  matjen e temperaturës e realizojm me shëndrrimin e energjis se nxetësis ne ndonje form tjeter përmes së cilës mund të marrim shenime dhe të lexohen.

Më së shpeshtiti është përdorur dhe përdoret vetia fizike e bymimit të zhives.Për matje në vend të ndryshëm:Industri,Mjeksi,Kumunikacion etj,përdoren lloje dhe forma të ndryshme të termometrave.

TERMOMETRAT E ZHIVES DHE TE ALKOOLIT.Te ky lloj I termometrave principi I punës bazohet ne bymimin fizik në funksion të ndryshimit të temperaturës.Saktësia e matjes për këta termometra është e përshtatshme për temperaturat prej -120`c-+320`c.

 

 

Punim  Mature                                                                    Almir   Rexhepi       .

 

TERMOMETRT MANOMETRIK.Principi baz I këtyre termometrave bazohet në matje të  emperaturës të sistemet termodinamike te të cilët temperatura ka lidhëshmëri të drejtpërdrejt.Ky model  përdoret  prej  temperaturave-160-+600`c.

TERMOMETRAT TERMOELEKTRIK.Ky lloj I termometrave bazohet në shfritzimin e mvarshmëris së forcës elektromotore të termometrit në funksion të temperatures.Pëdoren kryesisht për matje të tempraturës në simemet industriale në specter shumë të gjer prej-200`c-1600`c.

TEROMETRAT REZISTORIK.Ky princip I matjes bazohet në ndryshimin e rezistencës në funksion të temperaturës .Përdoren për matje prej-268`C deri në 1064`C.

Termometrat te të cilët principi I matjes bazohet në matjen e emitimit të sasi së nxetësis quhen pirometra.Ky lloj I termometrave mund të përdoret edhe për temperaturë mbi vlerën 700`C.

   Principi I punës së termometrave të xhamit bazohet në bymimin e materialeve që përdoren për këta termometra.Përdoren disa lloje të tretjeve (materialve për mbushje të termometrave) sepse bymim linear materialet kan vetëm për një pjes të temperaturës.Për këtë arsye mvarsisht se qfar vlere te temperaturës duhet te masim ,në qfar ambienti duhet të punoj termometri;perdoren edhe llojet e materialeve që permbajne termometrat.Disa termometra në qoftëse vendosen në ambijent ku temperatura është shum ma e larte sesa vlera maksimale që mat termometri maksimale ather shum lehte mund të vij deri te dëmtimi I termometrit që mandej nuk mat saktesisht.Materialet që perdoren për temperature të caktuara jan :

   -Zhiva(Hg)pëdoret për matje të temperaturës prej -35 derin në +360`C.

   -Alkooli për metje të temperaturës prej-80`C deri në +80`C.

   -Kerozina përdoret për matje të temperaturave prej 0`Cderin në +300`C.

  -Pentani pëdoret pë matje të temperaturave prej-190 derin në +20`C

Termometrat manometrik përdoren për matje të temperaturës në sisteme të mbyllura të qarkullimit të ujit, gasit në sisteme ftoftëse etj.Pra këta manometra praktikisht shkallzohen në shkallë të temperaturës dhe në disa raste edhe në shkall të shtypjes

   Shpesh her pëdoren manometra të gazit te të cilët sistemi I mbyllur I tij është mbushur me gaze inerte.

    Element I ndieshëm I termometrit termoelktrik është lidhja termike  (fig 2.21) I cili përbehet prej dy elementeve metalike të ndryshme në skajet e  temperature të dryshme këtu paraqiten forca elektromotore.Përdoren disa lloje të këtyre lidhjeve bimetalike por më së shpeshti që përdoren janë :

   -Platinium 90% dhe iridium 10% qe ka mundesi te matjes e temeperatures prej 0deri 1300`C.

   -Legura hekur –konstantan perdoret per matje te temperatures prej-200`C deri ne 1000`C.

   -Legura baker-konstantan perdoret per matje te temperatures prej -200 deri ne 600`C,

   -Nikel –kromnikel perdoret per matje te temperature 0deri ne 1200`C

 Për temperature konstantet. o lidhje bymetalike zhvillon forc te caktuar elektromotore e cila mvaret nga temepratura ne skaje te lidhjeve.

Në repartet e punës kryesisht ku ka  shum paisje industrial koha e termoelementit preferohet që të jet termoqift te I cili rezistenca ndryshon, në mënyr lineare në funksion te temperaturës.

   Koka e termoelementit vendoset saktsisht në vendin ku duhet të matet temperatura.

  Nga tabela komanduse lidhja e termo elementit bëhet me përques që kan përqueshmëri  të mir që të mos ndikoj rezistenca e përquesit në rezistencën e termo elementit që mikroproqesori  pastaj mund të vlersoj me vler tjetër të temperaturës.cilit jane te lidhur .Ne skajet e lira te tyre jane te lidhur perquesit te cilet shkojn ne paisjen matese .

 

Punim  Mature                                                                    Almir   Rexhepi       .

 

 

     

                                                                   

 

Termistori

 

 

-Puna e termometrave me elektrorezistenc bazohet në ndryshimin e vlerës së rezistencës me ndryshimin e e temperaturës. Ky system  I matjës së temperaturës Ka saktsi të madhe  dhe mund të përdoret në të gjitha kushtet  atmosferike. Te kto elemente përgjdo shkall Celsius ndryshon për 0,4%.

  Mvarshmëria e rezistencës se funksion të temperaturës paraqitet sipas kti barazimi

         R(Θ)=R(Θ0)(1+a(Θ-Θ◦))..

         Ku është:  R(Θ)-rezistenca në temperaturën Θ.

         Θ◦-temperatura referente nga e cila bazohet (

 

 

Koka e termoelementit vndoset saktsisht ne vendet ku duhet

           Në tabelën e mëposhtme janë paraqitur shenime teknike të ndryshimit të rezistenceë në   funksion të temperaturës për termometrat digjital që përdorin termistor në pjesën e senzorit.Me këtë system mundësohet matja e temperaturës për një spektër shum më të gjerë p.shi njejti tyermometër mund të pëerdoret për matje të temperatiurës prej -100C deri në +180C, edhe ate me saktësi shumë të lartë

 

 

 

 

 

 

 

 

Punim  Mature                                                                    Almir   Rexhepi       .

 

 

                       Vlerat e rezistencës  në funksion të temperaturës

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                              Shndruesit  matës

 

-SHndruesit jan paisje   të cilat bëjn shndrimin e energjis  prej nji forme në formën tjetër. Në rregullim automatik më së shpeshti të  gjitha format  e energjis apo sinjaleve shëndrohen në energji elektrike apo  sinjale elektrike,Sepse bartja  dhe komandimi  është  shum  më I letë.Gjat shndrimit duhet  pasur parasysh që madhsia fizike  që  shndrohet të ket ndryshim proporcional   me madhsin e sinjalit që shkon për komandim.

 -Shnruesit matës që më së shpeshti përdoren  janë: Senzorët,detektorët,emiterët,transmiterët etj.

-Në varshmëri nga natyra e madhsis fizike të cilën shndruesi matës   e matë dhe e shndron në një form tjetër më të përshtatshme  për komandim  dhe  rregullim  automatik. Shndruesit  matës kohëve të fundit kryesisht prodhohen si senzorë:Senzor mekanik,termik,optik,induktiv,kapacitiv dhe shum lloje tjera.Kshtu pra shndruesit matës t madhsive mekanike mund të ndahen  nvarsisht nga format e madhsis hyrse në:Shndrues të q’vendosjës, shndrues të shpejtsis,shndrues të nxitimit,shndrues të forcës,shndrue të shtypjes,të nivelit,të qarkullimit.

- Shndruesit matës mund të ndahen edhe sipas principit të punës:Të sistemit  rezistorik,kapacitiv,induktiv,elektromagnetik,piezoelektrik,makanik,hidraulik,pneomatik  etj.

-Është e mundshme edhe ndarja sipas  madhsis dalse të shëndruesit.Kshtu që formohen dy grupe  baz të shndruesve matës:

                    -Shëndrruesit   matës  elektrik,

                   -Shëndruesit  matës  mekanik.

-Shëndrrusit mateës elektrik  bazohen  në punën e efekteve elektrike.Në hyrje  të shëndruesve matës elektrik mund të shfrytzohet  energjia  e cilës do  formë,kurse në dalje  nga shëndrruesi matës paraqitet madhsia elektrike e cila gjithmon është në përpjestim me madhsin hyërse. Të shumtën  e  rastëve  tentohet që madhsia  dalse në krahasim me madhsin hyrëse  tëket funksion linear të ndryshimit  të vlerës.

-Shëndruesit matës për punën  e tijë  shfrytzojn kryesisht   efektet e punës  mekanike.

-Kriteriumi bazë përvlersimin e kualitetit  në aplikimin e shndruesve matës  është:Hapsira matëse respektivisht spektri matës I ciliduhet të mbuloj spektrin e ndryshimit të madhsis matëse,pra  të ket funksio linear,të ket stabilitet,të ket ndjeshmëri  të  lart.Nga  kjo  shëndruesit matës mund të prshkruhen dhe  të analizohen  si  paisje  me  saktsi  shum të  lart në  sistemet lineare të rregullimit automatik.

                           HAPSIRA  MATËSE

-Hapsira matëse  përfshin vlerën e madhsis matëse në të cilën shndruesi matës mund të përdoret. Kjo shprehet përmes vlerës minimale dhe maximale të madhsis matëse. Gjithmon preferohet që te hapsira matëse të shfrytzohet kryesisht vlera e mesme që saktsia e matjes të  jet më e lartë.

  

                       SPEKTRI MATËS

   Spektri  matës paraqet diferencën evlerave  të madhësive matëse në vlerën maksimale dhe minimale të spektrit matës.Ky shembull mund të definohet në qoftëse hapsira e shëndrruesit matës është në mes të vlerave prej-20`C deri në +120`C ku vlera e poshtme kufitare definohet vlera prej-20`C kurse vlera e larte kufitare +120`C,prandaj spektri matës është prej 140`C.Te instrumentet matëse në përgjithësi ,saktësi më të lartë kryesisht kanë instrumentet që kanë spektër matë vogël matës .Në matjet ku nuk kërkohet  saktësi e lartë mund te përdoren edhe instrumete me spekter shum të gjer të matjes.

 

 

 

                   SINJALI MATËS

   Realisht ky sinjal është madhësi e ndryshueshme kontinuale, sipas formës së madhësis qe matet sinjali paraqet  apo definon vlerën e ndryshueshme të shëndrruesit matës.Në shëndrruesit matës qe përdoren kohëvë të fundit paraqiten edhe shëndrruesit me sinjal matës diskret,vlerat e të cilave jepen në formen numerike .Këto instrumenete që punojnë në këtë system quhen instrumentet matëse digjitale.

     Edhe për këto sinjale janë parapa standarde normative:

-sinjali matës I rrymës ;0 deri 20mA  dhe 4 deri 20mA,për rezistencën  ë ngarkesës me vler 600Ω ose 1200Ω;

-sinjali matës pneomatik 0,2bar deri  në 1bar për shtypje të furnizimit prej 1,4bar

 KARAKTERISTIKA STATIKE e shëndrruesit matës është e definuar si madhësi e ndryshueshme nga madhësia hyrëse .Kjo më së lëhti definohet edhe sipas shprehjes standarde matematikore y=(f)X.

                     SHËNDRRUSIT E ÇVENDOSJES

  Kta shëndrrues shëndrrojn  çvendosjen mekanike  në sinjal  elektrik .Për kët lloj te shëndrrusve më se lehti përdoren  potenciometrat e në disa raste edhe transfmator.

    Shëndruesit  potenciometrik  realisht janë resistor të ndryshueshëm si potenciometër,të  cilët veprojn  me q’vendosjen e pikës  3  të potenciometrit.Pjesa  rrëshqitse e potenciometrit q’vendoset  nga  veprimi fizik  I madhsis  që  matë.Ky  system më së shpeshti  përdoret  për  matjen  e  nivelit të  lëngjëve ,të  ujit  si  dhe për matjën e nivelit të karburantit  në automjete.Forma  e ktyre  shëndruesve potenciometrik nvarsisht nga vendi  ku përdoren, dhe kushtet që  kërkojn, punohen  në  form:të drejt,harkore  ose rrethore .

 

                                       Fig .1 shëndruesi potenciometrik

    Shëndruesit   Transformatorik